ابوعلی حائری

اَبوعَلیِ حائِری، محمد بن اسماعیل ‌بن عبدالجبار (1159- 1215 یا 1216 ق / 1746-1800 یا 1801 م)، رجال‌شناس، فقیه امامی و مؤلف منتهی المقال. پدر وی مازندرانی بود (نوری، 3 / 402؛ امین، 9 / 124)، اما او خود در کربلا زاده شد و کمتر از 10 سال داشت که پدرش را از دست داد. پس از کسب مقدمات علوم نزد فقهای آن زمان به‌ویژه وحید بهبهانی به فراگیری دانش پرداخت (ابوعلی، 4، 348). همچنین گفته شده که نزد سیدمهدی بحرالعلوم و سیدمحسن اعرجی کاظمی نیز دانش آموخت (نوری، همانجا؛ مدرس، 7 / 210). ابوعلی به گفتۀ خود سفرهای چندی نیز به نقاط مختلف چون حجاز و یمن داشته است (ص 348). در میان شاگردان وی تنها از عبدالعلی رشتی نام برده شده است (نوری، همانجا). 
بر پایۀ نوشتۀ فرزندش در حاشیۀ منتهی المقال، وی در بازگشت از سفر حج در نجف (1216 ق) درگذشت و همانجا مدفون شد (نک‍ : کشمیری، 329؛ آقابزرگ، مصفی المقال، 394)، اما خوانساری (4 / 405) و خراسانی (ص 314) مرگ وی را در 1215 ق و در کربلا دانسته‌اند و مدرس (7 / 210) نیز تأکید کرده که او در کربلا به خاک سپرده شده است. 
ابوعلی تألیفاتی داشته که معروف‌ترین آنها منتهی المقال فی احوال الرجال در زمینۀ رجال شیعه است. وی در تألیف این کتاب بیش از هرچیز به منهج المقال استرابادی و تعلیقۀ وحید بهبهانی نظر داشته است. بر منتهی المقال تعلیقات و حواشی متعددی نوشته شده که برخی از آنها را آقابزرگ در الذریعة (23 / 14) نام برده است. مهم‌ترین آنها عبارتند از: تکلمة رجال ابی علی از ملادرویش علی حائری و اکمال منتهی المقال از محمدعلی آل کشکول حائری. منتهی المقال چندبار در تهران (1267، 1300 و 1302 ق) به چاپ سنگی رسیده است. 
آثار خطی وی عبارتند از: 1. زهرالریاض، رساله‌ای است فارسی در طهارت، صلات و صوم که آن را ازاین کتاب ریاض المسائل طباطبایی انتخاب کرده است. نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های دانشکدۀ ادبیات تهران، ضمن مجموعۀ اهدایی امام جمعۀ کرمان (دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌ها، 90)، مجلس شورا (شورا، 7 / 137- 138)، سپهسالار (دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه، 5 / 89) و وزیری یزد (شیروانی، 3 / 963-964، 5 / 1563) نگهداری می‌شود؛ 2. العذاب الواصب علی الجاحد الناصب، که ردیه‌ای است بر نواقص الروافض میرزا مخدوم شریفی که از آن به النقض علی نواقض الروافض نیز تعبیر می‌شود و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ آستان قدس مضبوط است (آستان، 4 / 205-206؛ نوری، همانجا). 
ابوعلی در منتهی المقال برخی از تألیفات دیگر خود را نیز نام برده است که عبارتند از: ترجمۀ رسالۀ مناسک حج وحید بهبهانی؛ ترجمۀ رسالۀ دیگری در مناسک حج از آقامحمدعلی فرزند وحید بهبهانی؛ رساله‌ای در بیان واجبات حج و محرمات و مکروهات و مستحبات آن که از ریاض المسائل طباطبائی انتخاب کرده است؛ عقد اللآلی البهیّة فی الرد علی الطائفة الغبیّة (ابوعلی، 348). 

مآخذ

 آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذریعة؛ همو، مصفی المقال، به کوشش احمد منزوی، تهران، 1337 ش؛ ابوعلی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال، تهران، 1300 ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ خراسانی، محمد هاشم، منتخب التواریخ، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، 1352 ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1382 ق / 1962 م؛ دانش‌‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات، تهران، 1344 ش؛ همو و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، 1356 ش / 1977 م؛ شورا، خطی؛ شیروانی، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ وزیی یزد، تهران، 1350- 1358 ش؛ کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، قم، 1394 ق؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346 ش؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، 1318-1321 ق. 

علی رفیعی