ابوالعلاء عطاء بن یعقوب غزنوی رازی

اَبوالعَلاءْ عَطاءِ بْنِ یعْقوبِ غَزْنَوی رازی، ملقب به ناكوك (د 491 ق / 1098 م)، ادیب عمید و شاعر ذواللسانین و دبیر دورۀ دوم روزگار غزنویان. عنوان عمید كه بعضی از تذكره‌ها به او داده‌اند، حكایت از مقام دیوانی او دارد (عوفی، 1 / 122-123؛ اوحدی، 685). از تاریخ تولد و احوال زندگی او اطلاعی در دست نیست، جز آنكه وی در پی بركناری از منصب دبیری به دستور سلطان ابراهیم بن مسعود (حك‍ 451-492 ق) به زندان لاهور افتاد و 8 سال را در بند گذراند (عوفی، همانجا). اینكه هدایت وفات او را در 471 ق نوشته است (1 / 873)، ظاهراً تحریف رقم 491 است. 
ابوالعلاء با شاعران دربار غزنوی از جمله مسعود سعد سلمان (د 515 ق) و ابوالفرج رونی آشنایی داشت (اوحدی، 686؛ هدایت، همانجا) و از اشارات ستایش‌آمیزی كه مسعود سعد در اشعار خود به او كرده و از ابیاتی كه در رثای او سروده (ص 367، 603)، برمی‌آید كه روابط میان آن دو بسیار دوستانه بوده است.
ابوالعلاء به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌گفته و نمونه‌هایی از سروده‌هـای او در تذكره‌هـا و كتـب تراجم دیده می‌شود (نك‍ : باخرزی، 2 / 941-943؛ یاقوت، 11 / 177-181؛ عوفی، 1 / 122-125؛ هدایت، 873-876). عوفی (1 / 122) و یاقوت (11 / 171-172) از دیوانهای فارسی و عربی او یاد كرده‌اند كه در شرق و غرب عالم اسلامی خواستاران بسیار داشته است. وی در ترسل توانایی خاص داشته و در یكی از نامه‌های خود كه یاقوت (11 / 172-173) بخشی از آن را نقل كرده است، ممدوح و مخاطب را با الفاظ و اصطلاحات علم نحو مدح و ثنا گفته و قدرت و تبحر خود را در ادای مطالب به صورت مصنوع و مزین ابراز داشته است.
دو اثر به ابوالعلاء منسوب است:
1. برزونامه، كه منظومه‌ای است حماسی در سرگذشت برزو پسر سهراب و در واقع مجموعه‌ای است از افسانه‌های مربوط به خاندان رستم كه فردوسی به آنها نپرداخته و ظاهراً ابوالعلاء این منظومه را به عنوان ذیلی بر شاهنامه در نظر داشته است (ژول‌مول، I / 64). برزونامه با بخشی از داستان سهراب، بدان‌سان كه در شاهنامه آمده است، آغاز می‌شود و در برخی موارد ابیاتی از شاهنامه را با اندك تفاوتی دربردارد. این منظومه كلامی نسبتاً پخته و استوار دارد و سبك آن نزدیك به شیوۀ فردوسی است و تا حدودی از تأثیر عناصر فرهنگ و زبان عربی بركنار مانده است (صفا، حماسه‌سرایی، 303، 307-310). برخلاف بیشتر آثار مشابه که در سدۀ 6 ق و پس از آن پدید آمده‌اند، در این اثر اصل روایات و داستانها نزدیک به صورت اولیه باقی مانده است. از این کیفیات و نیز از ویژگیهای سبکی این اثر (نک‍ : همان، 307- 308) برمی‌آید كه زمان نظم آن نباید بعد از سدۀ 6 ق باشد (ژول مول، I / 66) و با اینكه در هیچ یك از منابع نامی از سرایندۀ برزونامه در میان نیست، اما امروز با استناد به گفتۀ آنكتیل دوپرون و براساس نسخه‌ای كه او در دست داشته است (نك‍ : صفا، تاریخ ادبیات، 2 / 478)، آن را از آثار ابوالعلاء شمرده‌اند. از برزونامه دو نسخۀ خطی در كتابخانۀ ملی پاریس هست كه یكی از آن دو دارای 000‘60 بیت بوده كه 000‘ 3 بیت از پایان نسخه افتاده است (بلوشه، III / 15, 16). نسخه‌های دیگری از این اثر در كتابخانۀ بادلیان و نیز در كتابخانۀ مجلس موجود است (اته، I / 456؛ شورا، 11 / 39). بخشهایی از این منظومه جداگانه چاپ شده است. بخشی را كه دربارۀ یكی از شكارهای برزوست، كُزه‌گارتن چاپ و ترجمه كرده است و سپس فولرس و دوساسی آن بخش را دوباره به چاپ رسانده‌اند (ژول مول، I / 67). قسمتی دیگر از برزونامه با عنوان «سوسن نامه» به كوشش ماكان به ضمیمۀ شاهنامۀ طبع خود او آورده شده است. این ضمیمه بخشی دیگر از برزونامه را نیز كه در بعضی از نسخه‌های شاهنامه راه یافته بود، دربردارد (صفا، همانجا).
2. بیژن‌نامه، كه داستانی منظوم در احوال بیژن پسر گیو، پهلوان ایرانی است وبسیاری از ابیات آن از داستان بیژن و منیژۀ فردوسی برگرفته شده است (مثلاً نك‍ : بیژن‌نامه، گ4 الف، 15 الف، 26 ب، 49 ب؛ قس: فردوسی، 3 / 149، 160، 173، 174، 198). نسخه‌ای از این اثر بدون نام سراینده در موزۀ بریتانیا موجود است (ریو، شم‍ 199؛ مركزی، شم‍ 1500). از اشاره‌ای كه شاعر در آخرین بیت آن به اثر دیگرش، برزونامه می‌كند، معلوم می‌شود كه این دو اثر از یك شاعر است ( نیز نك‍ : ریو، 132-133؛ صفا، حماسه‌سرایی، 316-317).

مآخذ

 اوحدی بلیانی، محمد بن معین‌الدین، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی ملك، شم‍ 5324؛ باخرزی، علی بن حسن، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، به كوشش محمد تونجی، بیروت، 1391 ق؛ بیژن‌نامه، منسوب به ابوالعلاء عطاء بن یعقوب، نسخۀ خطی موزۀ بریتانیا، شم‍ 2946 Or؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1363 ش؛ همو، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، 1363 ش؛ عوفی، محمد، تذكرۀ لباب‌ الالباب، با تعلیقات محمد قزوینی، تهران، 1361 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به كوشش ژول مول، تهران، 1345 ش؛ مركزی، میكروفیلمها؛ مسعود سعد سلمان، دیوان، به كوشش رشید یاسمی، تهران، 1318 ش؛ هدایت، رضاقلی‌خان، مجمع‌الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339 ش؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

Biochet, E., Catalogue des manuscrits persans, paris, 1928; Ethé, H., Catalogue of the persian Turkish Hindûstânî and pushtû Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford. 1889; Jules Mohl, M., introd. LeLivre des Rois, paris, 1838; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the persian Manuscripts, London, 1895.

حبیبه دانش‌آموز