چادگان

چادِگان، شهرستان و شهری در استان اصفهان:

شهرستان چادگان

ایـن شهرستـان بـا حـدود 200‘1 کمـ‍ 2 مساحت، از شمال و شمال غربی به شهرستان فریدن، از شمال شرقی و شرق به شهرستان تیران و کرون، از غرب به شهرستان فریدون‌شهر، و از جنوب و جنوب‌غربی به شهرستان شهرکرد و چلگرد در استان چهارمحال و بختیاری محدود است (نک‍ : اطلس ... ، 82). چادگان تا 10 / 9 / 1381 به عنوان بخشی از شهرستان فریدن به‌شمار می‌رفت، اما در این تاریخ طبق مصوبۀ هیئت دولت از فریدن جدا شد و به شهرستان ارتقاء یافت (نامۀ فرمانداری ...).
شهرستان چادگان بر اساس قانون تقسیمات کشوری در 1387ش مشتمل بر دو بخش به نامهای مرکزی و چنارود، 4 دهستان و دو شهر به نامهای چادگان و رزوه است ( نشریه ... ، استان اصفهان). جمعیت شهرستان چادگان در سرشماری 1385ش، 684‘ 33 تن بوده است («درگاه ... »، بش‍ ).
بیدادکوه (982‘2متر)، بیدک (939‘2متر)، و تهلگی (850‘2متر) از بلندترین کوههای شهرستان چادگان هستند ( فرهنگ جغرافیایی کوهها ... ، 2 / 105، 112). زاینده‌رود مهم‌ترین رودخانۀ فلات مرکزی ایران، از این شهرستان می‌گذرد؛ افزون بر آن پلاسگان (اسکندری)، یکی از شاخابه‌های مهم زاینده‌رود نیز در این شهرستان جریان دارد (میرمحمدی، 41-42، 45؛ افشین، 1 / 71). دریاچۀ سد زاینده‌رود ــ که مهم‌ترین ذخیره‌گاه آبی در این منطقه به‌شمار می‌رود ــ در محدودۀ شهرستان چادگان جای دارد (میرمحمدی، 45). سد زاینده‌رود (در 3 کیلومتری شهر چادگان) که در 1349ش به بهره‌برداری رسید، برای تولید انرژی برقابی، کنترل سیلابهای فصلی، تنظیم آب کشاورزی اراضی پیرامون سد و تأمین آب مورد نیاز صنایع مستقر در اصفهان احداث گردیده، و در محدودۀ شهرستان چادگان قرار گرفته است (همو، 46).
آب و هوای این شهرستان سرد و نیمه خشک است (جعفری، 357). اساس اقتصاد شهرستان چادگان بر پایۀ کشاورزی و دامداری استوار است. کشاورزی در این شهرستان پر‌رونق، و محصولات آن گندم، جو، دانه‌های روغنی و میوه‌های سردرختی است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ،62). آب مورد نیاز کشاورزی از چشمه‌سارها، کاریزها و رودخانه تأمین می‌گردد. دامداری از دیگر فعالیتهای اقتصادی شهرستان چادگان است که به دو صورت سنتی و صنعتی صورت می‌گیرد. همچنین در این شهرستان معادن سرب، مس و سنگ تراورتن وجود دارد (همان، 61، 62).
اهالی این شهرستان در گذشته‌ای نه چندان دور به گویشی از زبان ترکی ــ که آمیختگی بسیار بـا واژگان فارسی داشت ــ گفت‌‌و‌گو می‌کردند، اما امروزه این زبان بیشتر در میان سال‌خوردگان رواج دارد و جوانان تمایل کمتری به سخن گفتن به زبان ترکی دارند و این زبان در منطقه اندک‌اندک جای خود را به زبان فارسی می‌دهد (نامۀ فرمانداری).

شهر چادگان

این شهر که مرکز شهرستان چادگان است در °32 و′46 عرض شمالی و °50 و′ 38 طول شرقی و در ارتفاع 130‘2 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 171). در سرشماری سال 1385ش، جمعیت این شهر 037‘ 7 تن بوده است («درگاه»، بش‍ ‌). شهر چادگان بر روی تپه‌هایی کم ارتفاع بنا شده است. این تپه‌ها، سیمای خاصی به چهرۀ شهر بخشیده‌اند، و به عنوان نشانه‌های مؤثر در شهر کارکرد دارند و اختلاف ارتفاع آنها، عامل عمده‌ای برای حفظ مزارع، باغها و کنترل گسترش مناطق مسکونی در بافت شهری به شمار می‌رود (میرمحمدی، 131).
برخی نام چادگان را مرکب از دوبخش چاد (در زبان ترکی به معنی شیار، شکاف و دره) و همچنین پسوند فارسی مکانِ «گان» می‌دانند، هرچند این معنا با موقعیت توپوگرافیکی شهر که در میان دره‌ای کوچک واقع شده، مطابقت دارد، اما از لحاظ لغوی چندان به صحت مقرون نیست (همو، 130).

پیشینۀ تاریخی

اگر‌چه نام چادگان نخستین بار در منابع دورۀ قاجار آمده است، اما با توجه به هم‌جواری آن با منطقۀ فریدن (پارتیگانای باستان) و وجود ویرانه‌هایی از شهری باستانی به فاصلۀ کمی از شهر چادگان، دیرینگی زیست انسان در شهرستان چادگان به روزگار باستان می‌رسد (جعفری زند، 28- 29؛ میرمحمدی، 54-55؛ نامۀ فرمانداری). در تاریخ اساطیری ایران، زادگاه کاوۀ آهنگر، در ناحیۀ اصفهان و در دهی که در منابع دورۀ اسلامی از آن با نام کولدنه (کودلیه) یاد شده، آمده است (مافروخی، 40-41؛ افضل الملک، 101؛ اصفهانی، 329). امروزه روستایی به نام مشهد کاوه در دهستانی به نام کاوۀ آهنگر در شهرستان چادگان وجود دارد که مقبره‌ای منسوب به کاوۀ آهنگر و قارن پسرش در آنجا برپا ست (جعفری زند، 41).
به گزارش برخی از منابع دورۀ اسلامی در روزگار ساسانیان به هنگام جنگها، پرچم کاویانی را مردمی از اصفهان حمل می‌کردند (طبری، 1 / 198- 199؛ نیز نک‍ : اصفهانی، 162) که مؤید آن است که حداقل در روزگار ساسانیان، زادگاه کاوۀ آهنگر را یکی از شهرهای ناحیۀ اصفهان می‌دانسته‌اند و چه بسا مردمانی از کودلیه ــ که زادگاه کاوۀ آهنگر تصور می‌شد ــ پرچم کاویانی را در دست می‌گرفته‌اند.
کهن‌ترین رویدادی که در آن به نام چادگان به‌صراحت اشاره شده است، کوچاندن گروهی از ترکان شاملو و اینالّو به این منطقه در روزگار سلطنت شاه عباس اول صفوی (سل‍ 989- 1038ق) بوده است (جابـری انصاری، 443؛ نیز نک‍ : هنرفر، اصفهان، 56؛ میرمحمدی، 122). ناحیۀ چادگان در روزگار قاجار معتبر‌‌ترین و بزرگ‌ترین نواحی پنج‌‌گانۀ فریدن به‌شمار می‌رفته است (افضل الملک، همانجا؛ اصفهانی، 329؛ قس: جابری انصاری، 442-443، جناب، 123). در آن روزگار چادگان ناحیه‌ای واقع در دو سوی زاینده رود با حدود 000‘2 تن جمعیت، و حدود 58 قریه و مزرعه وصف شده است که چنارود و ورزق از مهم‌ترین نواحی (محال) آن به‌شمار می‌رفته، و چادگان، یان چشمه، چهل چشمه و مشهد آهنگران از آبادترین دهات آن منطقه بوده است (همانجاها).
این ناحیه بر سر راه ارتباطی فریدن به چهار محال و بختیاری قرار داشته است، از این‌‌رو برای تسهیل در آمد‌و‌شد در 1250ق دو برادر به نامهای حاج علی اکبر و حاج خداداد استکی پلی چوبی با پایه‌های سنگی که معروف به پل اورگان یا حاجی کاظم بود، بر روی زاینده‌رود بر‌پا داشتند. این پل قافله‌رو بود و منطقۀ فریدن و چهار‌محال و بختیاری را به یکدیگر متصل می‌کرد. در 1280ق شخص دیگری به نام حاج جلیل استکی عرض این پل را افزایش داد و طاق آن را با آجر پوشاند. قسمت بنای آجری پل را استاد مرتضى نافچی ساخته است. عرض پل اورگان در 1337ش به 5 متر افزایش یافت. امروزه این پل تاریخی در محدودۀ بخش چنارود با 11 دهنه و 10 ستون سنگی همچنان برپا ست و مورد استفادۀ اهالی قرار می‌گیرد (نامۀ بخشداری ... ؛ هنرفر، «زاینده رود ... »، 31؛ رفیعی، 302).

مآخذ

اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1368ش؛ اطلس گیتا‌شناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ افضل الملک، غلامحسین، سفرنامۀ اصفهان، به کوشش ناصر افشارفر، تهران، 1380ش؛ پاپلی یزدی، محمد حسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، به کوشش جمشید مظاهری، اصفهان، 1378ش؛ جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جعفری زند، علیرضا، اصفهان پیش از اسلام، تهران، 1381ش؛ جناب، علی، الاصفهان، به کوشش محمد‌رضا ریاضی، تهران، 1376ش؛ «درگاه ملی آمار» (نک‍ : مل‍ ، SCI)؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، 1352ش؛ طبری، تاریخ؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (شهرکرد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369ش، ج70؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ مافروخی، مفضل، محاسن اصفهان، به کوشش جلال‌الدین حسینی طهرانی، تهران، 1312ش؛ میرمحمدی، حمیدرضا، دیباچه‌ای بر جغرافیای تاریخی فریدن (پرتیکان باستان)، خوانسار، 1380ش؛ نامۀ بخشداری چنارود به مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، شم‍ 637، مورخ 21 / 6 / 1386ش؛ نامۀ فرمانداری شهرستـان چادگـان به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، شم‍ 22 / 4530، مورخ 31 / 5 / 1386ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1387ش؛ هنرفر، لطف‌الله، اصفهان، تهران، 1356ش؛ همو، «زاینده رود در گذرگاه تاریخ»، هنر و مردم، تهران، 1357ش، س16، شم‍ 188؛ نیز:

SCI, www.sci.org.ir / portal / faces / public / census85.

شیوا جعفری