تونس

تونِس، کشوری در شمال افریقا واقع در کرانه‎های جنوبی دریای مدیترانه و نام پایتخت آن کشور.

جغرافیای انسانی و طبیعی

کشور جمهوری تونس در شمال افریقا واقع است و بخشی از مغرب عربی محسوب می‌شود. طول جغرافیایی آن تقریباً بین °7 تا °11 شرقی و عرض جغرافیایی آن بین °30 تا °37 شمالی است (غروی، 155). این کشور از غرب به الجزایر، از جنوب و جنوب شرقی به لیبی و از شمال و شمال شرقی به دریای مدیترانه محدود است. طول سـاحـل آن 148 کمـ‍ است ( انکارتا. npn). تونس با لیبی 480 کمـ‍ و با الجزایر 950 کمـ‍ مرز مشترک دارد (امیرشاهی، 5). جمعیت تونس (2008م/ 1387ش) بالغ بر 500‘326‘10 تن است («فرهنگ جهانی»، npn.). پایتخت آن شهر تونس است که 772‘991 تن جمعیت دارد. قابس، قفصه، قیروان، الکاف، بنزرت (بزرته) و صفاقس از شهرهای مهم و پرجمعیت این کشور هستند (همانجا). 
زبان و خط رسمی کشور تونس عربی است. زبان فرانسه نیز در این کشور رایج است. دین رسمی کشور اسلام است و 98٪ مردم، مسلمان و پیرو مذهب حنفی هستند ( انکارتا، npn.). مذهب فقهی مالکی نیز در تونس پیروانی دارد. شمار اندکی مسیحی و یهودی نیز در تونس زندگی می‌کنند. مردم تونس از نژاد عرب و بربر هستند. واحد پول تونس دینار تونس معادل 331‘1 دلار آمریکا (در 2006م) است «تونس»،npn.). 

 سرزمین تونس با وجود وسعت کم، دارای آب و هوای متنوع است. آب و هوای تونس در شمال، معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب، صحرایی است. رشته‌کوه اطلس تلّی، مرز بین این دو اقلیم است. ارتفاع منطقۀ کوهستانی از سطح دریا بین 610 تا 520‘1متر است. میانگین درجۀ حرارت در این منطقه °9 (در زمستان) و °26 (در تابستان)، و میانگین بارندگی در حدود 400 تا 600 میلیمتر است. پوشش گیاهی این منطقه به پوشش گیاهی جنوب اروپا شبیه است. بارندگی کافی و حاصلخیزی خاک موجب پدید آمدن جنگلهای انبوه کاج، بلوط ، صنوبر و سندیان شده است. رود پرآب مجرده که پس از خروج از کوهستان به خلیج تونس سرازیر می‌شود، در مسیر خود جلگۀ حاصلخیزی در شمال شرقی تونس پدید آورده که محل کشت انواع غلات و مخصوصاً گندم است. علاوه بر زراعت غلات، کشت درختان میوه و زیتون نیز رواج دارد. بزر‎گ‎‎ترین بندر شمالی تونس، بنزرت، در این قسمت واقع است. در تونس مرکزی، دره‌ها و فلاتهای کم‌ارتفاع و استپهای کوهستانی با علفهای خاردار پوشیده است. پیشۀ ساکنان این منطقه دامداری است. معادن سرشار فسفات و سنگ آهن در ارتفاعات غربی قرار دارد. در طول سواحل شرقی جلگه‌ای حاصلخیز به طول بیش از هزار و عرض 30 تا 40 کمـ قرار دارد که بزرگ‎ترین منطقۀ کشت زیتون در تونس است. استپهای شرق و جنوب پوشیده از گیاهان استپی نظیر اسپرتو و بوته‌ها و علفهای بلند و درختچه‌های وحشی است. اشتغال عمدۀ مردم این نواحی دامداری است. 
در صحرای جنوب تونس زمین خشک و فاقد پوشش گیاهی است، و میانگین درجۀ حرارت سالیانه از °20 تجاوز می‌کند و به هنگام وزش بادهای موسمی «خمسین» (سیراکو) درجۀ حرارت در تابستان از °50 بالاتر می‎رود. باران نامنظم است و از 200 میلیمتر در سال فراتر نمی‌رود. در این منطقه تنها در واحه‌های پراکنده و دارای چشمه‌های آب، نخلستانهای بزرگی وجود دارد. تونس یکی از مهم‎ترین تولیدکنندگان خرما در افریقا ست (نک‍ : غروی، 155-168؛ امیرشاهی، 3-6؛ پرکینز، 2-4؛ انکارتا، npn.). 
حیات وحش تونس نیز همچون پوشش گیاهی تونس متنوع است. کفتار، شغال، گراز، غزال، خرگوش صحرایی، و انواع مار سمّی از جمله کبرا و افعی از حیوانات وحشی بومی تونس هستند (همانجا). 

ذخایر و معادن

مهم‎ترین ذخایرکانی و زیرزمینی تونس عبارت است از: فسفات، سنگ آهن، روی، سرب، نفت و گازطبیعی («تونس»، npn.؛ امیرشاهی، 45-46). معادن سرشار از فسفات، سرب و سنگ آهن در غرب منطقۀ کوهستانی تونس قرار دارد (غروی، 164؛ پرکینز، 4). ذخیرۀ نفت تونس در حدود 8/ 3 میلیارد بشکه ارزیابی شده است؛ تولید نفت خام (در 2008م) در تونس 81 هزار بشکه در روز است («تونس، دفتر...»، npn.). میدانهای نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارد و نفت توسط خط لوله به بندر السخیره (تنها بندر نفتی تونس) منتقل می‌گردد (پرکینز، همانجا). 

وضعیت اقتصادی و صادرات و واردات

اقتصاد تونس بر 4 بخش کشاورزی، صنایع سبک و معادن، گردشگری و خدمات استوار است. گندم و جو، زیتون، خرما، انگور، مرکبات و سبزیجات عمده‌ترین اقلام تولیدی و صادراتی بخش کشاورزی تونس هستند (نک‍ : امیرشاهی، 44-53؛ انکارتا،npn.؛ «تونس»، npn.). تونس دومین تولیدکنندۀ روغن زیتون در جهان است. در مجموع محصولات کشاورزی 10٪ از کل تولید تونس را تشکیل می‌دهد (همانجا). 
تونس یکی از تولیدکنندگان اصلی فسفات در جهان است و این ماده بخشی از صادرات تونس را تشکیل می‌دهد (نک‍ : امیرشاهی، 45؛ «تونس»، npn.). صنایع تونس در زمینه‌های غذایی (آرد، کنسرو میوه و ماهی، شراب‌سازی، روغن‌زیتون و قند و شکر)، ریسندگی و بافندگی، شیمیایی و معدنی (فراوری فسفات، شیشه، کاغذ، تصفیۀ نفت، کودشیمیایی، فلزکاری و آهن و فولاد) متمرکز است (امیرشاهی، 44؛ انکارتا، npn.). پوشاک و منسوجات نیز از اقلام مهم صادراتی تونس است («تونس»، npn.؛ امیرشاهی، 44-45). 
صنعت گردشگری در سالهای اخیر در تونس توسعه یافته، و گردشگری به یکی از منابع عمدۀ درآمد تونس تبدیل شده است؛ سواحل زیبا و آفتابی مدیترانه و آثار باستانی دورۀ رومی (بقایای شهر باستانی کارتاژ) و اسلامی از جاذبه‌های اصلی گردشگری تونس هستند (نک‍ : امیرشاهی، 47-49؛ انکارتا، npn.). در 2002م/ 1381ش بیش از 5 میلیون نفر گردشگر خارجی از تونس بازدید کردند (همانجا). 
مهم‎ترین شریک تجاری تونس فرانسه است و پس از آن کشورهای ایتالیا، آلمان، ایالات متحدۀ آمریکا، بلژیک، لوکزامبورگ، اسپانیا، هلند و الجزایر از خریداران اصلی کالاهای تونسی‎اند. فرانسه، آلمان و ایتالیا از صادرکنندگان عمدۀ کالا به تونس هستند (همانجا؛ نیز نک‍ : امیرشاهی، 51؛ «تونس»، npn.). از 1995م تونس به عنوان عضو وابستۀ اتحادیۀ اروپا پذیرفته شده است ( انکارتا، npn.). 
بر اساس آمارها در 2006م/ 1385ش، تولید ناخالص داخلی تونس 498‘25 میلیارد دلار، و نرخ رشد اقتصادی آن 2/ 5٪ گزارش شده بود. در این سال سهم کشاورزی در تولید ناخالص داخلی 12٪، صنعت 33٪ و خدمات 55٪ بوده است («تونس، دفتر»،npn.). 4/ 7٪ مردم تونس زیر خط فقر قرار دارند («تونس»، npn.). صادرات تونس در 2006م در مجموع 61/ 11 میلیارد دلار، و واردات آن 89/ 13 میلیارد دلار بوده است (همانجا). 

ساختار سیاسی، اداری، قضایی و نیروهای مسلح

شکل حکومت تونس جمهوری است، و بر طبق قانون اساسی رئیس‌جمهور از طریق انتخابات مستقیم انتخاب می‌شود. مدت ریاست جمهوری 5 سال است و بیش از 3 دورۀ متوالی نمی‌توان عهده‌دار این مقام شد. هیچ‎یک از دو رئیس‌جمهور اخیر (2008م) تونس مطابق قانون به این مقام نرسیده‌اند. رئیس‌جمهور تونس اختیارات فراوانی دارد، از جمله: ریاست قوۀ مجریه، حق‌ ردّ مصوبات مجلس، فرماندهی کل قوا، عزل و نصب تمام مقامات کشوری و لشکری، و پاسخگویی وزرا در برابر وی (امیرشاهی، 64، 68). 
تونس دارای دو مجلس قانون‎گذاری است: مجلس النواب با 182 نماینده که انتخابات آن هم‎زمان با انتخابات ریاست جمهوری برگذار می‌شود و اعضای آن مستقیماً از سوی مردم انتخاب می‌شوند؛ و یک مجلس مشورتی با 126 عضو که 85 عضو آن از سوی انجمنهای شهری و نهادهای تخصصی و اقتصادی، و 41 تن نیز از سوی رئیس‌جمهور برای 7 سال برگزیده می‌شوند («تونس»، npn.). عالی‎ترین نهاد قضایی، دیوان عالی تمیز است (همانجا). دیوان عالی کشور تونس از قسمتهای حقوقی و جزایی تشکیل گردیده است. 3 دادگاه تجدیدنظر در شهرهای تونس، سوسه و صفاقس، و 13 دادگاه بدوی و 51 دادگاه محلی به محاکمات و مرافعات رسیدگی می‌کنند ( انکارتا، npn.؛ امیرشاهی، 73). قوانین مدنی و جزایی برگرفته از شریعت اسلامی و نظام حقوقی فرانسه است («تونس»، npn.). قضات با پیشنهاد دیوان عالی و به فرمان رئیس جمهور تعیین می‌شوند (امیرشاهی، همانجا). برای رسیدگی به خیانتهای بزرگ اعضای دولت یک دادگاه عالی تشکیل می‌شود (همانجا). 
از نظر تقسیمات کشوری تونس به 24 فرمانداری تقسیم شده است («تونس»، npn.). فرمانداران به طور مستقیم از سوی رئیس‌جمهور منصوب می‌شوند ( انکارتا، npn.). 
ارتش تونس از 3 نیروی زمینی، هوایی و دریایی تشکیل شده است. شمار نفرات نیروهای مسلح تونس در 2008م، در مجموع حدود 35 هزار نفر بوده است که 27 هزار تن در نیروی زمینی، 500‘ 3 تن در نیروی هوایی و 500‘4 تن در نیروی دریایی خدمت می‌کرده‌اند (همانجا؛ نیز نک‍ : امیرشاهی، 86). همچنین تونس دارای نیروهای شبه‎نظامی است که در دو واحد سازماندهی شده‌اند: تیپ بسیج ملی (زیرنظر وزارت کشور) که دارای 500‘3 عضو آموزش دیده، و مجهز به نفربرهای زرهی است، و گارد ملی که دارای 10 ‌هزار نفر نیروی آموزش دیده و 13 قایق سبک گشتی بوده است (نک‍ : همو، 87-89). خدمت وظیفه در تونس داوطلبانه و مدت آن 12 ماه است (همو، 86-87). 

فرهنگ و آموزش عالی

سرزمین تونس در سده‌های گذشته از کانونهای مهم سیاست، فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است (نک‍ : ه‍ د، افریقیه). دانشگاه معروف زیتونه (جامعة الزیتونه) در تونس بیش از 13 سده سابقه دارد (نک‍ : ه‍ د، زیتونه). نخستین حرکتها برای اخذ و اقتباس علوم جدید در زمان احمد بای اول (ه‍ م) با تأسیس مدرسۀ نظام ــ که مدرسۀ مهندسی نیز خوانده می‌شد ــ آغاز گشت و استادانی از فرانسه وایتالیا برای تدریس علوم نظامی، ریاضیات و زبانهای اروپایی در این مدرسه دعوت به کار شدند (ساحلی، 69). اولین دبیرستان به سبک جدید در 1292ق/ 1875م در زمان وزارت خیرالدین پاشا به نام مدرسۀ صادقیه تأسیس شد. در این مدرسه ریاضیات، فیزیک، شیمی و دیگر علوم جدید به همراه زبانهای خارجی تدریس می‌شد (همو، 82). پس از تحمیل قرارداد تحت‌الحمایگی، فرانسویان بر کلیۀ امور تونس از جمله آموزش و پرورش مسلط شدند. سیاست آموزشی فرانسه در تونس ترویج و تحمیل فرهنگ و زبان فرانسوی بود (نک‍ : همو، 138). 
پس از استقلال، برنامۀ عربی‌سازی فرهنگ و آموزش و پرورش در دستور کار دولت مستقل تونس قرار گرفت. نخستین دانشگاه (الجامعة التونسیه = دانشگاه تونس) در 1958م/ 1337ش، در شهر تونس تأسیس شد، و پس از آن آموزش عالی به تدریج توسعه یافت، به گونه‌ای که در 2006م/ 1385ش، در سراسرتونس 13دانشگاه ‎و 178مؤسسۀ آموزش عالی وجود داشته، و 365 هزار دانشجو در آنها به تحصیل مشغول بوده‌اند. همچنین یک دانشگاه مجازی (آموزش از راه دور) در تونس وجود دارد. آموزش در تونس رایگان و در دورۀ ابتدایی اجباری است ( انکارتا،npn.). کتابخانۀ ملی تونس دارای 700هزار جلد کتاب است. علاوه بر آن، دو کتابخانۀ اصلی و مهم دیگر نیز در تونس وجود دارد. در موزۀ ملی باردو (تأسیس: 1305ق/ 1888م) آثاری از دوره‌های کارتاژی، رومی، یونانی و اسلامی نگهداری می‌شود. تئاتر شهر تونس و مرکز فرهنگی بین‎المللی حمامه دو مرکز اصلی هنرهای نمایشی در تونس هستند. یک جشنوارۀ هنری بین‌المللی (جشنوارۀ کارتاژ) نیز همه ساله در تونس برگذار می‌شود (همانجا). 

ارتباطات و رسانه‌ها

مطبوعات تونس شامل 8 روزنامه، با شمارگان روزانه در حدود 220 هزار، و شماری نشریه و مجله است (همانجا). الصحافة و الصباح مهم‎ترین روزنامه‌های تونس هستند و با حمایت و نظارت دولت منتشر می‌شوند. این دو روزنامه به زبان فرانسوی نیز ترجمه، و به ترتیب با نامهای لاپرس و لوتام انتشار می‎یابند. روزنامۀ الحریة نیز ارگان رسمی حزب حاکم (التجمع الدستوری) است (امیرشاهی، 33-34). چند شبکۀ رادیویی و تلویزیونی که تمام آنها زیرنظر دولت قرار دارند ( انکارتا، npn.)، به زبانهای عربی و فرانسه برنامه پخش می‌کنند. 

روابط خارجی

بنا بر اصل دوم قانون اساسی تونس، این کشور باید در راه وحدت مغرب بزرگ عربی و مصالح مشترک آن عمل نماید. از همین رو روابط تونس با همسایگانش خوب و تقریباً خالی از تشنج بوده است. تونس از مبارزات استقلا‌ل‌طلبانۀ مردم الجزایر به رهبری جبهۀ آزادی‎بخش ملی الجزایر پشتیبانی کرد. در 1974م/ 1353ش به ابتکار قذافی رهبر لیبی، تونس و لیبی اتحادیه‌ای تشکیل دادند، اما دیری نپایید که این اتحادیه از هم گسست. در اوایل دهۀ 1980م روابط دو کشور رو به تیرگی گذاشت، و تونس لیبی را متهم به دخالت در امور داخلی خود و حمایت از مخالفان بورقیبه کرد (پرکینز، 157-160). پس از سقوط بورقیبه روابط دو کشور رو به بهبود گذاشت. در قضیۀ صحرای غربی و ادعای مراکش بر آن، تونس از مواضع الجزایر و موریتانی در این باب (حمایت از پولیساریو) پیروی کرد (همو، 160). با این‎حال روابط تونس و مراکش، به‎‎طور‎کلی خوب و خالی از تشنج بوده است. تونس در 1983م/ 1362ش با الجزایر و موریتانی پیمان دوستی و مودت 3جانبه منعقد کرد. همچنین این کشور یکی از اعضای فعال اتحادیۀ مغرب عربی (تأسیس: 1988م/ 1367ش) بوده است (امیرشاهی، 96-97).
در قضیۀ فلسطین، تونس به عنوان یک کشور عربی همواره در مجامع بین‌المللی از آرمان فلسطین دفاع کرده است. با این‎حال وقتی در 1965م/ 1344ش بورقیبه به رهبران عرب پیشنهاد کرد به عنوان گام اول در پیشبرد آرمان فلسطین قطعنامۀ تقسیم پذیرفته شود، این پیشنهاد وی از سوی کشورهای عربی درگیر با اسرائیل و رهبران فلسطینی به شدت رد شد (پرکینز، 161). پس از تجاوز اسرائیل به کشورهای عربی در ژوئن 1967، تونس به عنوان همبستگی عربی، یک واحد کوچک نظامی به کمک کشورهای درگیر جنگ با اسرائیل گسیل کرد (همانجا). برای پایان دادن به نبرد میان نیروهای فلسطینی و ارتش اردن در 1970م، تونس نقش میانجیگرانۀ مؤثری ایفا کرد (همو، 162). در جنگ اکتبر 1973 نیز تونس به‎طور کامل از مصر و سوریه در برابر اسرائیل پشتیبانی کرد.
پس از امضای معاهدۀ صلح میان مصر و اسرائیل (1979م/ 1358ش)، در مخالفت با این اقدام مصر، کشورهای عضو اتحادیۀ عرب به اتفاق‌آرا مقر این اتحادیه را از مصر به تونس منتقل کردند؛ این مقر تا 2001م/ 1380ش در تونس بود و پس از آن دوباره به مصر منتقل شد. در پی تجاوز اسرائیل به لبنان و خروج نیروهای فلسطینی از آن کشور در تابستان 1982م/ 1361ش، دولت تونس اجازه داد نیروهای مسلح فلسطینی و تشکیلات سازمان آزادی‎بخش فلسطین به تونس منتقل شوند. در 1985م جنگنده‌های اسرائیلی تشکیلات فلسطینی را در خاک تونس بمباران کردند (نک‍ : پرکینز، 162-163؛ «تونس، دفتر»، npn.). سیاست فعلی تونس دربارۀ مسئلۀ فلسطین، طرف‎داری از یک اجلاس بین‌المللی برای رسیدن به یک راه حل بر اساس مقررات سازمان ملل است (امیرشاهی، 96). 
روابط تونس و دنیای غرب همواره محکم و پابرجا بوده است. در دوران جنگ سرد، تونس در بلوک غرب قرار داشت. در این میان فرانسه به دلیل پیوندهای دیرینه با تونس، نقش درجه اولی در حمایتهای مالی، فنی، اقتصادی و سیاسی از تونس داشته است، و در واقع شریک درجه اول اقتصادی و سیاسی تونس بوده است. نظر به اهمیت جایگاه راهبردی تونس در مدیترانه از دهۀ 1970م، روابط تونس و آمریکا رو به گسترش نهاد. در 1984م/ 1363ش بیش از 100 میلیون دلار اسلحه و تجهیزات نظامی پیشرفتۀ آمریکایی به تونس فروخته شد (پرکینز، 166؛ امیرشاهی، 94-95). 
جمهوری تونس در سازمان ملل متحد، سازمان وحدت افریقا، سازمان کنفرانس اسلامی و اتحادیۀ عرب عضویت دارد (همو، 96). 

روابط با ایران

با ورود سپاهیان اسلام به افریقیه، گروهی از ایرانیان خراسانی در زمرۀ این سپاه وارد تونس شدند، و در تحولات سیاسی و نظامی آن منطقه نقش مهمی ایفا کردند (نک‍ : ه‍ د، افریقیه). گفته می‌شود نام شهر قیروان (اولین پایتخت مسلمانان در افریقیه) برگرفته از کلمۀ فارسی «کاروان» است (شابی، «العلاقات...»، 8). شماری از دانشمندان تونسی همچون عبدالله بن فروخ فارسی، خالد بن یزید فارسی، اسد بن فرات، عباس بن ولید فارسی و احمدبن احمد بن زیاد فارسی ایرانی‎تبار بوده‌اند (همان، 8-9). تا قبل از دوران تحت‎الحمایگی، زبان فارسی در جامع زیتونه و مدرسۀ صادقیه تدریس می‌شد (همان، 11). تا اواخر سدۀ 19م مردم تونس نوروز ایرانی را جشن می‌گرفتند (نک‍ : همو، «مقدمه»، 6-7). هم‌اکنون نیز چند خیابان مهم شهر تونس به نام بزرگان علمی و فرهنگی ایران همچون خیام، ابن‌سینا، رازی، فارابی، حافظ و مولوی نام‎گذاری شده است (همو، «العلاقات»، 12). کهن‎ترین سندی که از روابط تونس و ایران در دوران جدید در دست است، مربوط می‌شود به اعطای نشان شیر و خورشید از سوی ناصرالدین شاه قاجار به محمد عزیز بوعتور، وزیر مالیۀ وقت تونس (نک‍ : همو و دیگران، 14). با این‎حال چون ایران تونس را بخشی از امپراتوری عثمانی می‌شناخت، دو کشور روابط سیاسی مستقل نداشتند.