ابن متوج

اِبْنِ مُتَوَّج، جمال‌الدين احمد بن عبدالله بن محمد بن علی بن حسن بحرانی، عالم امامی بحرين در سده‌های 8 و 9ق / 14 و 15م. در برخی منابع لقب او فخرالدين (ابن ابی جمهور، 1 / 6، 7) و شهاب‌الدين (حسينی قاری، 1) نيز آمده است. از جزئيات زندگی ابن متوج اطلاعی در دست نيست. تنها می‌دانيم كه او اهل اُوال ــ از جزاير بحرين ــ بود و برای تحصيل به عراق آمد. وی در حله از محضر فرزند علامۀ حلی، فخرالمحققين (د 771ق) و ديگران بهره گرفت و پس از دريافت اجازه از آنان به بحرين بازگشت (ماحوزی، «جواهر»، 86-87). ابن متوج تا پايان عمر در بحرين به قضا و امور حسبيه اشتغال داشت. وی در همانجا درگذشت و در جزيره اُكُل به خاك سپرده شد (همان، 89). تاريخ وفات او به قطع دانسته نيست، ليكن برخی به استناد دست نوشته‌ای به خط فرزندش ناصر، آن را در 820ق / 1417م دانسته‌اند (نك‍ : امين، 3 / 13).
وی در حله با شهيد اول (د 786ق) گفت‌وگوهايی داشته و چندی پس از بازگشت ابن متوج از حله، آن دو در مكه و موسم حج مجدداً با يكديگر ديدار كرده‌اند و بين ايشان مباحثه‌ای روی داده (ماحوزی، همانجا). احمد بن فهد احسايی، فخرالدين سبيعی و احمد ابن محذم اوائلی از ابن متوج بهره برده و روايت كرده‌اند (ابن ابی جمهور، 1 / 6-7؛ افندی، 1 / 44). وی فقيهی بود كه فتاويش در نقاط دورتر نيز تا حدودی شهرت داشته است (ابن ابی جمهور، 1 / 6) و مؤلفان برخی اقوال فقهی وی را مورد توجه قرار داده‌اند (نك‍ : ماحوزی، همانجا؛ افندی، 1 / 43). همچنين گفته شده كه مقصود فاضل مقداد (1 / 143، جم‍ ‌) از معاصری كه اقوال وی را نقل كرده، ابن متوج بوده است (نك‍ : افندی، 1 / 44- 45).
معتبرترين منبع اطلاعات دربارۀ ابن متوج، نوشته‌های ماحوزی است («علماء البحرين»، 69-70، «جواهر»، 86-90) كه با گفته‌های ابن ابی جمهور در آثارش (نك‍ : 1 / 6؛ بحرانی، 179) و حر عاملی (2 / 16) تكميل می‌شود. 
گفتنی است افندی علاوه بر شرح حال مفصلی كه از ابن متوج آورده (1 / 43)، در جايی ديگر (3 / 220) به شيوۀ معمول خود شرح حال ديگری برای وی آورده كه بر اساس نسخۀ تحفة الاخوان مرندی نوشته شده و در آن نام جد ابن متوج به جای محمد، سعيد ضبط گرديده و همين امر موجب شده است كه برخی چون محسن امين (نك‍ : 3 / 10-13)، احمد بن عبدالله بن محمد و احمد بن عبدالله بن سعيد را دو شخصيت متمايز قلمداد كنند.
از آثار به جای ماندۀ او الناسخ و المنسوخ است. ابن متوج خود می‌گويد (صص 11-12)، آن را از تفسير خويش برگرفته است. شرح اين رساله از عبدالجليل حسينی قاری با تصحيح و ترجمۀ محمد جعفر اسلامی در 1344ش در تهران به چاپ رسيده است.
برخی از آثار وی نيز به صورت خطی بازمانده است: 1. غرائب المسائل (آستان، 2 / 88- 89)؛ 2. كفاية الطالبين (همان، 2 / 102، 5 / 482). اين رساله با عنوانهای هداية المستبصرين و مايجب علی المكلف و مايعم به البلوى نيز شناخته می‌شده است (نك‍ : آقابزرگ، 19 / 35، 36، 25 / 191)؛ 3. منهاج الهداية فی تفسير آيات الاحكام الخمسمأة. آقابزرگ نسخه‌ای از آن در كتابخانه‌ای شخصی ديده است (23 / 180-181)؛ 4. وسيلة القاصد فی فتح معضلات القواعد، در شرح قواعد الاحكام علامۀ حلی (آستان، 5 / 528- 529)؛ 5. الثارات يا قصص الثار، منظومه‌ای بلند در مراثی و حماسه‌های شيعه با مطلع «علیّ حرام ان الذّ بمطعم» ( آلوارت، شم‍ 8058(5))؛ 6. حرز منظوم (الهيات، 290؛ قس: فولرس، شم‍ 891(48)؛ برای برخی ديگر از اشعار او، نك‍ : طريحی، 153-155؛ خوانساری، 1 / 70-71). همچنين ماحوزی («علماء البحرين»، 70، «جواهر»، 88) و افندی (3 / 220) آثار ديگری را از او برشمرده‌اند.

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذريعة؛ ابن ابی جمهور احسايی، محمدبن علی، غوالی اللئالی، به كوشش مجتبی عراقی، قم، 1403ق / 1983م؛ ابن متوج، احمدبن عبدالله، «الناسخ و المنسوخ»، شرح كتاب الناسخ و المنسوخ (نك‍ : حسينی قاری در همين مآخذ)؛ افندی، عبدالله، رياض العلماء، قم، 1401ق؛ الهيات تهران، خطی؛ امين، محسن، اعيان الشيعة، بيروت، 1403ق / 1983م؛ بحرانی، يوسف، لؤلؤة البحرين، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم، قم، مؤسسة آل البيت؛ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الأمل، به كوشش سيد احمد حسينی، بغدادی، 1385ق؛ حسينی قاری، عبدالجليل، شرح كتاب الناسخ و المنسوخ، به كوشش و ترجمۀ محمد جعفر اسلامی، تهران، 1344ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1382ق / 1962م؛ طريحی، فخرالدين، المنتخب، نجف، 1379ق؛ فاضل مقداد، كنز العرفان فی فقه القرآن، به كوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1343ش؛ ماحوزی، سليمان، «علماء البحرين»، «جواهر البحرين»، فهرست آل بابويه و علماء البحرين، به كوشش احمد حسينی، قم، 1404ق؛ نيز:

Ahlwardt; Vollers, K., Katalog der islamischen... Handschriften der Universitäts-Bibliothek zu Leipzig, Osnabrück, 1975.

محمدجواد انواری