ابن قبه

اِبْنِ قِبه، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن بن قبۀ رازی، متكلم امامی (د اوايل سدۀ 4ق / 10م). از تاريخ تولد و درگذشت و سير زندگی او اطلاعی در دست نيست، جز آنكه در آغاز معتزلی بود ولی پس از مدتی به مذهب اماميه گرويد. ابوالقاسم بلخی (ه‍ م) را از استادان وی و ابن بُطَّۀ قمی (ه‍ م) را از شاگردان او شمرده‌اند (ابن ابی الحديد، 1 / 206؛ نجاشی، 375). ابن شهر آشوب (ص 95) و نجاشی (همانجا) او را به عنوان متكلمی قوی دست و نيكو عقيده ستوده‌اند. از مناظره‌ها و مجادله‌هايی كه با متكلمان بزرگ عصر خود داشته چنين برمی‌آيد كه در زمان خود در علم كلام از برجستگی ويژه‌ای برخوردار بوده است. در عصر ابن قبه مهم‌ترين مبحث متكلمان اماميه پاسخ دادن به شبهاتی بوده كه متكلمان فرق ديگر اسلامی بر نظريۀ امامت شيعۀ اثنی عشری وارد می‌كردند. از ابوالحسين سوسنجردی نقل است كه پس از زيارت حضرت رضا (ع) به ديدار ابوالقاسم بلخی در بلخ رفتم و كتاب الانصاف ابن قبه را به او دادم. او بر اين كتاب نقضی نوشت به نام المسترشد فی الامامة؛ به ری بازگشتم و كتاب را به ابن قبه دادم و او بر آن ردّی نوشت به نام المستثبت فی الامامة و چون آن را نزد بلخی بردم، آن را با نقض المستثبت پاسخ داد، اما وقتی كه به ری رسيدم ابن قبه از دنيا رفته بود (همو، 376) از الانصاف كه از مراجع ابن ابی الحديد در شرح نهج البلاغة (1 / 206) بوده و او بخشی از خطبۀ شقشقيه را در آن كتاب ديده است، جز پاره‌ای كه در الشافی سيد مرتضی (2 / 126-127) آمده، چيزی نمانده است. 
پاره‌ای ديگر از نوشته‌های ابن قبه را در كمال‌الدين ابن بابويه (1 / 51-60، 94-126) می‌يابيم كه حاكی از برخوردهای كلامی وی با دو تن از متكلمان ديگر مذهبهاست كه اين دو بر اعتقاد اماميه در مورد مسألۀ غيبت دوازدهمين امام (ع) خرده گرفته‌اند. ابوالحسين علی بن احمد بن بشار يكی از آنهاست كه به فرقه‌ای منسوب است به نام جعفريّه خُلّص (اشعری، 101) و ديگری ابوزيد علوی متكلم زيدی است كه ابن قبه به نقد آراء او پرداخته است. ابوزيد علوی در اثبات مذهب خود و رد مذهب اماميه كتابی پرداخته است به نام الاشهاد و ابن قبه بر آن ردی به نام نقض كتاب الاشهاد نوشته (ابن شهر آشوب، 95-96؛ قس: نجاشی، 375) كه ابن بابويه در كتاب ياد شده، از آن نقل كرده است. ابن قبه در اين رساله اشكالهای ابوزيد را يك به يك آورده و به آنها پاسخ داده است. 
محقق حلی (د 676ق) در معارج الاصول (ص 141) در مسألۀ جواز عقلی تعبد به خبر واحد، نظر ابن قبه را، در آثار كلاميش، مبنی بر عدم جواز نقل و رد می‌كند (نيز نک‍ : صاحب فصول، فصل جواز تعبد به خبر واحد).
افزون بر كتابهای ياد شده، آثار ديگری نيز به نامهای الرد علی ابن علی الجبائی، كتاب التعريف و المسألة المفردة فی الامامة از ابن قبه ياد كرده‌اند (نجاشی، همانجا؛ طوسی، 1 / 29).

مآخذ

 ابن ابی الحديد، عبدالحميد بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1379ق / 1959م؛ ابن بابويه، محمدبن علی، كمال‌الدين و تمام النعمة، به كوشش علی‌اكبر غفاری، تهران، 1390ق / 1970م؛ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، معالم العلماء، نجف، 1380ق / 1960م؛ اشعری قمی، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، به كوشش محمدجواد مشكور، تهران، 1361ش؛ سيدمرتضی، علی بن حسين، الشافی فی الامامة، تهران، 1410ق؛ صاحب فصول، محمدحسین بن محمد‌رحیم، الفصول الغروية، تهران، 1270ق؛طوسی، محمدبن حسن، فهرست، به كوشش آلويس اشپرنگر و محمود راميار، مشهد، 1351ش؛ محقق حلی، جعفربن حسن، معارج الاصول، قم، 1403ق؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به كوشش موسی شبيری زنجانی، 1407ق / 1986م.

ناصر گذشته