جبل عامل

جَبَلِ عامِل، منطقـه‌ای حـاصلخیـز در جنـوب لبـنـان و از کانونهای فرهنگ و تمدن فنیقی در عهد باستان و در دورۀ پیش از اسلام، و از مراکز فرهنگی شیعه در عهد اسلامی.

سبب نام‌گذاری

جبل عامل در عهد جدید جبل جلیل (عبری: دایره) و در منابع اسلامی جبل عامله/ عامل، با انتساب به قبیلۀ یمنی قحطانی بنی عامله نامیده شده است که پس از ویرانی سد مأرب بر اثر سیل عرم، بدان منطقه کوچید‌ند. همچنین از آنجا با انتساب به نام سردار ایوبی، محمد بن بشارۀ عاملی به عنوان بلاد بشاره/ بشارتین یاد کرده‌اند (انجیل متى، 12:4، 16:10؛ انجیل یوحنا، 43:4-47: یعقوبی،«البلدان»، 327؛ مقدسی، 161-162).

جغرافیا

منطقۀ جبل عامل سرزمینهای ساحلی و کوهستانی جنوبی لبنان را شامل می‌شود و درگذشته اراضی وسیع‌تری را دربر می‌گرفته است، اما اکنون میان استانهای لبنان جنوبی به مرکزیت صیدا و استان جبل عامل به مرکزیت نَبَطیه تقسیم شده است. جبل عامل از شمال به رود اولیٰ/ فرادیس، از جنوب به رود قَرَن/ ابوفطرس یا نهر فطرس، در شمال شهر نهاریه در فلسطین، از شرق به درۀ بقاع و درۀ تیم و دریاچۀ حوله، معروف به دریاچۀ اردن کوچک و به رود حاصبیا، و از غرب به دریای مدیترانه محدود است (بَنّوت، 23-24؛ امین، خطط...، 62-63).
مساحت منطقۀ جبل عامل بالغ بر 200‘3 کمـ 2، به طول 80 و عرض 40 کمـ است؛ اما در گذر زمان، قطعه‌هایی از اراضی و آبادیهای آن جدا گردید و به سرزمین شوف و بخشهای آن افزوده شد، و قسمتهای دیگری هم به اشغال اسرائیل در آمد. ازجمله، شهرها و آبادیهایی همچون جزّین، روم، کَفَرْحونه، لَبْعا، ریحان و جز اینها در زمان درگیریهای معنیان، همچون فخر الدین یکم معنی (د 951ق/ 1544م)، و فخر الدین دوم معنی(980-1045ق/ 1572-1635م) و شـهـابـیـان (حک‍ 1109-1257ق/ 1697-1841م)، به ویژه در عهد بشیر دوم شهابی (1203-1256ق/ 1789-1840م) با والیان و پاشایان دولت عثمانی در منطقه، به‌خصوص در جنگهای ایشان با میرمیران آن دولت در منطقه و والی ایالتهای صور و صیدا و پاشای عَکّا و امیر حج، احمد پاشا، ملقب به جزّار، در فاصلۀ سالهای 1132ق/ 1720م، و 1148-1219ق/ 1735-1804م) از منطقۀ جبل عامل به موجب پیمان 23 ژوئن 1923، معروف به پیمان حسن همجواری از منطقه جدا شد و به سرزمینهای تحت قیمومت انگلستان بر فلسطین افزوده گردید. بدین‌ترتیب امروزه، مساحت منطقۀ جبل عـامل با جدا شدنِ نزدیک بـه 000‘1 تا 189‘1 کم‍ 2، از آن، بـه 011‘2 کم‍ 2 کاهش یافته است (ضاهر، 45 بب‍ ، جم‍ ‌).
در تقسیمات کشوریِ جمهوری لبنان، جبل عامل به عنوان استان، مدتی بر استان کنونی نبطیه منطبق بوده است، اما اکنون منطقۀ جبل عامل در دو استان نبطیه، و لبنان جنوبی قرار گرفته است. نیز ارتفاعهای مشرق شهر بنت جُبَیْل در جنوب لبنان، جبل عامل نامیده می‌شوند ( اطلس ...، 40).

ویژگیهای اقلیمی جبل عامل

سرزمین جبل عامل در قسمت شرقی از کوهها و تپه‌های به هم پیوسته، و در قسمت غربی از دشتهای ساحلی تشکیل شده است و ارتفاع آن از مغرب به مشرق افزایش می‌یابد، چنان‌که در منطقۀ جباع ارتفاع به 757 متر، و در برخی از قسمتهای شرقی به بیش از 000‘1 متر می‌رسد. این سرزمین دشتهای ساحلی باریک و حاصلخیزی دارد، ازجمله: صور، عدلون، و غازیه (هر 3 در مغرب)، مرجعیون (در مشرق)، و رَمیله (در شمال). رودهای متعددی، همچون لیطانی که از میانۀ جبل عامل در کنار قاسمیه به مدیترانه می‌ریزد، و رود حاصبانی که از جنوب شرقی می‌خیزد و یکی از مهم‌ترین سرچشمه‌های رود اردن است، زهرانی، اولی و چشمه‌سار ورّانی در آن جاری‌اند. چشمه‌ها و چاههای کوچک و بزرگ فراوانی هم دارد که آب زراعی و آشامیدنی آنجا را تأمین می‌کنند؛ از این‌رو، جبل عامل منطقه‌ای بسیار خوش آب و هوا ست (فقیه، 9، 28-30؛ بنوت،23).
میانگین دمای سالانۀ هوا در کرانۀ دریا °20 و در نقاط دیگر °15 تا °20 سانتی‌گراد است و میزان بارندگی در سال، از 600 میلی‌متر در کناره‌های مدیترانه تا 200‘1 میلی‌متر در ارتفاعهای شمال در نوسان است ( اطلس، همانجا؛ بنوت، 23-24).
در منطقۀ جبل عامل، به علت فراوانی منابع آب و حاصلخیزی زمینها، همه‌گونه محصول کشاورزی و باغی به دست می‌آید و انواع انگور، زیتون، مرکبات، سبزیجات، گندم و جو، انجیر، حبوبات، توتون و تنباکو، موز، سیب و نیز عسل بسیار مرغوب در آنجا تولید می‌شود. از درختان خودروی سدر، سرو و کاج نیز که بومی آن منطقه است، از عهد باستان و از دورۀ فنیقیان در صنایع کشتی‌سازی، به ویژه در بندر صور استفاده می‌کرده‌اند (امین، همان، 157-160؛ عثامنه، 289-296؛ بنوت، 311-313).
در پیرامون دریاچۀ حیوا، نیزار بسیار انبوهی است و در آنجا گیاه بردی به وفور می‌روید که از آنها در صنایع کاغذسازی، حصیر و طناب‌بافی استفاده می‌کنند (عثامنه، 295). همچنین برنج در زمینهای اطراف حوله کشت می‌شود و محصول خوبی می‌دهد (همو، 293)، و کشت انواع حبوبات نیز در آنجا معمول است (همانجا). جبل عامل با درخت زیتون پیوند ناگسستنی دارد؛ چنان‌که در تورات از آن منطقه به عنوان «بلاد زیتون» یاد شده است و نیز از قدیم کشت درختان توت و پرورش کرم ابریشم و صنایع ابریشم‌کشی و حریربافی در تمام منطقه رواج داشته است (همو، 290-291، 296).
بندر صور از دورۀ فنیقی تاکنون در صنایع شیشه معروف بوده، و انواع ظرفهای شیشه‌ای و مهره‌ها به بازارهای خارجی در سواحل شرقی و غربی مدیترانه صادر می‌شده است (همو، 299). از دامها، انواع گوسفند و گاو، گاومیش، اسب، الاغ و قاطر را در جبل عامل پرورش می‌دهند. صید ماهی نیز از مشاغل پررونق در تمامی سواحل لبنان به ویژه سواحل جبل عامل، از شهر صیدا تا رأس الناقوره است، و صدها خانواده از آن طریق گذران زندگی می‌کنند (بنوت، 313).
در شمال جبل عامل شهر صیدا قرار دارد که ریشه‌ای ژرف و کهن در تاریخ از عصر فنیقی دارد. صیدا در آن زمان «صیدون» نامیده می‌شد و از دوران فتوحات اسلامی و تاریخ عثمانی در دامان خود آثار متعدد و مهمی دارد.
در جنوب جبل عامل شهر صور قرار گرفته که یکی از مهم‌ترین شهرهای بندری و تاریخی مدیترانه با آثار تاریخی فراوان است و نفوذ دریایی و موقعیت بازرگانی و استراتژیک مهمی دارد.
در میانۀ جبل عامل شهر نبطیه مرکز بازرگانی مهمی در تاریخ جبل عامل و زیستگاه بسیاری از اندیشمندان و دانشمندان به خصوص در آغاز سدۀ 13ق/ 19م است. در شمال شرقی جبل عامل شهر جزین، زادگاه شهید اول، و دارای نخستین مدرسۀ دینی در تاریخ علمی جبل عامل است.
برخی از شهرهای جبل عامل تاریخ کهن و شهرتی بسیار دارند و شخصیتهای مهم علمی، دینی و فرهنگی از آنها برخاسته‌اند؛ این شهرها عبارت‌اند از صیدا، صور، جزین، نبطیه، اسکندریه، عدلون، بنت جبیل، تبنین، جبع، شقیفه، صَرفَند، عَیناثا، مشغرا (مشعره)، ناقوره و هونین. برخی از این شهرها ــ همچون صیدا، صور، اسکندریه و عدلون ــ از بندرهای مهم جبل عامل در دریای مدیترانه به شمار می‌روند. در پاره‌ای از منابع نامهای شهرها و آبادیهای جبل عامل به تفصیل آمده است. شمار آنها را روی هم 365 آبادی، و شمار روستاها را به تنهایی 350 پارچه ذکر کرده‌اند (نک‍ : فقیه، 77-78؛ امین، همان، 230 بب‍‌ ؛ بنوت، 23-24). مرکز جنوب لبنان شهر صور است و صیدا سومین شهر معتبر لبنان نیز در همین منطقه قرار دارد که دارای امکانات طبیعی فراوانی است (همانجاها).
در منطقۀ جبل عامل راههای عمده اینها ست: 1. راه ساحلی شمالی ـ جنوبی: از صیدا تا رأس الناقوره؛ 2. راه شرقی ـ غربی: جزین تا صیدا؛ 3. راه شرقی ـ غربی: نبطیه به مرجعیون تا صیدا؛ 4. راه غربی ـ شرقی: صور تا بنت جبیل. این راهها با انشعابهای فرعی خود همۀ آبادیهای منطقه را به یکدیگر ارتباط می‌دهند (فقیه، 15-18؛ EI2). در جبل عامل آثار تاریخی فراوانی وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آنها که شایان یاد کردند، اینهاست: آثار تاریخی شهرهای صور، صیدا و حومۀ آنها که از کهن‌ترین نقاط باستانی جهان‌اند؛ قلعه‌های متعدد، مانند شقیف ارنون که مربوط به دورۀ رومیان و دارای موقعیت راهبردی مهمی است؛ قلعۀ مارون مربوط به دورۀ اسلامی و قلعه‌های هونین، تبنین، دوبیه، و قلاویه/ قلویه که مربوط به دورۀ صلیبیان‌اند (فقیه، 19 بب‍ ؛ امین، همان، 161-164، 337-338).
در جبـل عامل بیـَش از 400 مکانِ اجتماعـی ـ فرهنگی چون مسجد، بازار، و مدرسه وجود دارد که برخی از آنها بسیار معروف‌اند، از جمله: مسجدهای نبطیه، صور، هونین، جَبَع (جِباع)، شَقَراء، و جامع بنت جبیل، و همچنین بازارها و مدرسه‌های جبع، بنت جبیل و نبطیه (همان، 172-178).
وجود آرامگاههای بسیاری از پیامبران و اولیا و انبیا، همچون یوشع بن نون (ع)، وصی موسى (ع)، و حزقیال نبی (ع) (امین، همان، 178-180) و نیز گزارشهایی از رفت و آمدهای عیسى(ع) در بخشهای گوناگون آن سرزمین (انجیل متى، 10:28، 16؛ انجیل یوحنا، 43:4-47) و حدیث نبوی (ص) مبنی بر اینکه: «جلیل از کوههای مقدس الٰهی است»، همه سبب مقدس شمرده شدن سرتاسر سرزمین جبل عامل شده‌اند. روایات حضور ابوذر غفاری نیز در آن منطقه موجب پدید آمدن زیارتگاههایی در آنجا به نام وی شده است و در روستاهای صرفند و میس ‌الجبل جایگاههایی وجود دارند که به اعتقاد مردم، ابوذر اندیشه‌ها و مطالب خود را در آن جایها برای مردم بیان می‌کرده است و مردم از دور و نزدیک، به زیارت آن جایها می‌شتابند (بنوت، 32-33؛ امین، همان، 83-85).
جمعیت جبل عامل در سرشماری دهۀ 1360ش/ 1980م حدود 150 هزار تن، و پس از آن در سرشماری 1379ش/ 2000م حدود نیم میلیون تن بوده است (فقیه، 74؛ آل صفا، 24). براساس همین آمارها، ترکیب جمعیت جبل عامل بدین قرار گزارش شده است: بیش از 90٪ شیعۀ دوازده امامی، حدود 5٪ اهل سنت و 5٪ دیگر مسیحی‌ مارونی‌اند (فقیه، 30-31).
اهالی جبل عامل، به اتفاق نظر مورخان، به قبیلۀ عامله فرزند سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان انتساب دارند که در پی حادثۀ طبیعی سیل عرم و ویرانی سد مأرب و آوارگی قوم سبأ (نک‍ : سبأ/ 34/ 15) در سرآغاز هزارۀ 1ق‌م، در مقطعهای مختلف زمانی از همان زمان تا سده‌های نزدیک به ظهور اسلام به تدریـج از یمن، نخست بـه جنوب بحر المیت، و سپـس از آنجا به یقکوهساران جنوبی لبنان کوچیده‌اند و از این‌رو، آن منطقه با انتساب بدیشان جبل عامل نام گرفته است (نک‍ : آل صفا، 24-25؛ حوت، 70).
عاملیان از نظر تباری عرب اصیل‌اند و گویش زبانی ایشان از همۀ گویشهای دیگر سرزمین شام به عربی فصیح نزدیک‌تر است. همچنین در فرهنگ عمومی و آداب و رسوم و اخلاق اجتماعی، همچون مهمان نوازی، بخشندگی و حفظ حقوق همسایگی از میراث‌بانان فرهنگ ناب عربی به شمار می‌روند و در ادب منظوم و منثور ایشان نیز همین ذوق و سلیقه به چشم می‌خورد (فقیه، 81؛ امین، همان، 69-70، 81).
مردم جبل عامل در دوران پیش از اسلام به آیین مسیحیت معتقد بوده‌اند (حوت، 71) و سپس از همان آغاز فتح اسلامی سرزمین شام به آیین مقدس اسلام گردن نهادند و از همان زمان به تشیع و موالات حضرت امام علی (ع) معروف گردیده‌اند و التزامشان به مبانی مذهبی تشیع در گذر زمان تا به امروز نیز همـواره استـوار مـانـده است (نک‍ : امیـن، همـان 72 بب‍ ، 83 بب‍ ؛ فقیه، 33).

پیشینۀ تاریخی

سرزمین جبل عامل در عهد باستان و پیش از مهاجرت بنی عامله بدانجا، میهن کنعانیانِ سامی‌تبار بوده است و هم ایشان‌اند که یونانیان بعدها آنان را فنیقی، و سرزمینشان را فنیقیه نامیده‌اند (حتی، 9). در عهد کهن، از این سرزمین دانشمندان بزرگی برخاستند که از آن جمله‌اند: موخوس صیدونی، امورفیس صوری (بنوت، 24). اقلیدس (ه‍ م) که برپایۀ منابع اسلامی زادۀ شهر صور بود (صاعد، 179). همچنین فرفوریوس (233- ح 304م) زادۀ صور و شاگرد مبرّز فلوتین اسکندرانی و مؤلف دیباچۀ کتابهای منطق، معروف به ایساغوجی از این سرزمین بوده است (همو، 215؛ ابن عبری، 132-133).
در هنگام ظهور اسلام منطقه در تصرف دولت بیزانس بود و در12ق/ 633م سپاه اسلام به مرزهای شام رسید. در 15ق/ 636 م و در جنگ یرموک که در ساحل نهری به همین نام رخ داد، مسلمانان نیروهای بیزانسی را به سمت شمال راندند. در یرموک فرماندهان اسلام سپاه را به چند لشکر تقسیم کردند. سپس، تمامی منطقه‌های گشوده شده را میان خود بخش نمودند و به سمت غرب مدیترانه به پیشروی پرداختند (بنوت، 29-30). یکی از این فرماندهان یزید بن ابوسفیان (د 19ق/ 640 م) بود که جبل عامل به دست وی گشوده شد و احتمالاً شُرَحبیل بن حَسَنه نیز در فتح جبل عامل با او همراه بوده، زیرا در برخی از منابع از وی به عنوان فاتح صور یاد شده است و افزون بر آن، تپه‌ای با موقعیت مهم راهبردی در شمال جبل عامل در نزدیک شهر صیدا، تا به امروز نام وی را بر خود دارد (همو، 30).
اگرچه در گزارشهای اسلامی، به طور اعم، پافشاری می‌شود که قبیلۀ بنی عامله در هنگام فتح اسلامی در جبل عامل، یعنی کوهساران شمالی فلسطین که به نام ایشان نامیده شده است، حضور داشته‌اند (نک‍ : همو، 29-30)، برخی دیگر از گزارشها حکایت از آن دارند که از عصر توراتی تا 9ق/ 630 م و زمان غزوۀ تبوک، این قبیله در جایگاه سابق خود، بلقا و جنوب فلسطین در مجاورت قبیله‌های لخم و جذام می‌زیسته است (بلاذری، 1/ 368؛ نیز نک‍ : فقیه، 83-84).
به نظر می‌رسد که همین گزارشها بیانگر نقل و انتقال قبیلۀ عامله به سمت شمال و به کوهساران جلیل و جبل عامل بوده باشند که به اقتضای ضرورتهای نظامی در امپراتوری بیزانس به هدف مقابله با فتح اسلامی صورت گرفته است (بنوت، همانجا). نیز محتمل است که انتقال یافتن ایشان، از سازمان‌دهیهای اداری و استراتژیکی نشئت گرفته باشد که پس از فتح اسلامی منطقه، زیرنظر خلیفۀ دوم و در سفر وی به جابیه در 18ق/ 639 م به‌اجرا درآمده‌اند. اگرچه قبیلۀ عامله، همچون قبیله‌های دیگر عرب، در جنگ یرموک هم‌پیمان سپاه بیزانسی بودند که فرماندهی آن را شهریار غسّانی، جبلة بن اَیهَم (د 24ق/ 644 م) برعهده داشت، این امر مانع از گرایش برخی از خاندانهای آن قبیله به اسلام و حضورشان در جبهۀ مسلمانان نشد؛ چنان‌که گزارش شده است بنی عامله همراه برادران عرب فلسطینی خود در جنگ یرموک در جناح چپ سپاه مسلمانان بوده‌اند (طبری، 3/ 570-571) و یکی از اضلاع مثلث قبیلگی لخم، جذام و عامله را تشکیل می‌داده‌اند که هر 3 به بر طبق گواهی تبارشناسان عرب به ریشۀ قبیلگی واحدی انتساب داشته‌اند و در روزگار بنی امیه تشکل چیرۀ عرب در منطقه به شمار می‌رفته‌اند (ابن حزم، 419-425) و حتى عَدیّ بن رِقاع عاملی شمار رزمندگان ایشان را در بیتی از مدحیۀ خود در ضمن ستایش روح بن زنباع جذامی، 80 هزار یاد کرده است (نک‍ : ابوالفرج، 9/ 307، 314).
البته، قبیلۀ عامله در عصر اموی هرگز از موقعیت ممتازی که جذام به دست آورده بود، برخوردار نشد؛ حتى در خلال رویدادهـای سیـاسـی سرنوشت‌ساز امویـان ــ همچون واقعه‌های صِفّین و مَرْج راهِط ــ ذکری از آنان به میان نیامده است و در سراسر این دوران که حدود یک سده به طول انجامید، شخصیتهای برجسته‌ای از عاملیان برنخاسته‌اند، مگر دو تن: یکی در صحنۀ سیاسی، که ثعلبه فرزند سلامۀ عاملی کارگزار مروان بن محمد، آخرین خلیفۀ اموی بر اردن بود؛ و دیگری شاعر بلندپایه، عَدّی بن رقاع عاملی (95ق/ 714م)، همتای جریر و فرزدق که به مدح ولید بن عبد الملک (حک‍ 86-96ق/ 705-715م) پرداخته و در عصر او می‌زیسته است (طبری، 6/ 151؛ ابو‌الفرج، 9/ 308-313؛ ابن قتیبه، 391-394؛ آمدی، 166؛ ابن ابی الحدید، 3/ 255-256). اما در عوض، از همان ابتدای فتح اسلامی، عاملیان به طور گسترده به پذیرش آیین مقدس اسلام رو آوردند و به خصوص چون معاویة بن ابوسفیان مخالفان سیاسی خود را از جمله به جبل عامل در جنوب لبنان تبعید می‌کرد، ایشان اندیشه‌های ناب اسلامی را از زبان بزرگان دین فرا می‌گرفتند و به نشر آموزه‌های آیین تازه در بیشتر نواحی جبل عامل و منطقۀ خویش می‌پرداختند (بنوت، 29-31).