جودی خراسانی

جودیِ خُراسانی، عبدالجواد، شاعر مرثیه‌گوی سدۀ 13ق / 19م. برخی او را میرزای جودی هم گفته‌اند، زیرا میرزا لقب عمومی سرایندگانی بود که در آن دوره می‌زیسته‌اند و برخی از آنها با جودی معاصر بوده‌اند؛ از قبیل میرزا عباس علی اختر طوسی (د 1335ق / 1917م) (ساعدی، 10).
از زندگی جودی اطلاعات دقیقی در منابع نیامده است. همین قدر می‌دانیم که وی در روستای عنبران که دهی از دهستانهای مرکزی طرقبه در اطراف کوهپایه‌های مشهد است، به دنیا آمد. او در جوانی از زادگاهش به مشهد رفت، و در این شهر از راه قنادی گذران زندگی می‌کرد (همانجا).
جودی علاقۀ خاصی به سرودن مراثی اهل بیت(ع) داشت و بیشتر اوقات در خانه و مغازه‌اش پذیرای مداحانی بودکه متقاضی سروده‌های تازۀ وی بودند (همو، 11).
مراثی جودی در روزگار او چهرۀ تازه‌ای به مرثیه‌سرایی بخشید (همو، 12).
دیوان جودی حدود 3 هزار بیت دارد که شامل قصیده، مثنوی، مرثیه و نوحه‌هایی است که در سینه‌زنی از آنها استفاده می‌شود (گلشن، 190؛ نیز نک‍ : جودی، سراسر اثر).
قصاید جودی در مدح پیامبر اکرم (ص) (ص 3-7) و امام حسین (ع) (ص 8-14)، و دربارۀ میلاد امام علی (ع) (ص 17- 18) و وصف عید غدیر است (ص 19-20). قصیدۀ 7 کواکب او در مدح و منقبت رسول اکرم (ص) معروف است (ص 6-7). در بخشی از دیوان وی منظومه‌ای است با عنوان «از مدینه تا مدینه» که در آن از قیام امام حسین (ع) از لحظۀ ورود به کربلا و سپس شهادت امام تا سفر اسیران کربلا به شام و بازگشت آنان به مدینه سخن رفته است (نک‍‌ : ص 289-536).
منظومۀ از مدینه تا مدینه نشان می‌دهد که جودی مقتلهای بی‌شمار متعدد را با دقت مطالعه کرده است، اما وی در پی گزارش دقیق تاریخی وقـایع کربلا ــ آن گونـه که در کتابهایی چون ترجمۀ تفسیر طبری و الکامل ابن‌اثیر آمده ــ نبوده، بلکه از عواطف و احساسات مذهبی و تخیلات شاعرانۀ خود در این گزارش منظوم بهرۀ کامل برده است.
اشعار جودی از آشنایی سرایندۀ آنها با دیوانهای شعر فارسی حکایت می‌کند. لغات و ترکیبات مورد استفاده و همچنین طبع‌آزمایی شاعر در اوزان مختلف شعری حاصل مطالعه و آگاهی وی نسبت به ادبیات فارسی است. بعضی از اسطوره‌های ایرانی نظیر رستم و زال در شعر او نمودی خاص دارند (نک‍ : ص 48).
جودی از دو استاد بزرگ شعر فارسی یعنی حافظ و سعدی با چیره‌دستی پیروی کرده است (آصفی، 18). نخستین قصیدۀ دیوان او به نام «نخستین تجلی حق» تقلیدی از قصیدۀ معروف سعدی به مطلع «ماه فروماند از جمال محمد» است (ص 3). اشارۀ فراوان وی به داستان پیامبرانی همچون: ابراهیم، موسى، نوح، سلیمان، خضر، یوسف، عیسى (ع) و محمد (ص) (ص 44-47) و نیز ذکر نام فرشتگانی چون جبرئیل، اسرافیل و میکائیل (ص 62) و استفاده از احادیث و آیات مختلف قرآن (ص 47) نشان‌دهندۀ آشنایی وی با ادبیات قرآنی است.
ترکیبات فلسفی و عرفانی نظیر صادر اول، عقل مجرد، نور محض و وحدت وجود، آشنایی وی را با مباحث فلسفی بیان می‌کند (نک‍ : ص 21-22) ادیب نیشابوری دربارۀ وی می‌گوید: «و یا للأسف که جودی جنبۀ مرثیه‌اش مشهور شد و مقام ادبی او را پوشاند» (نک‍ : اشراق، 396).
دیوان جـودی نخستین بار به امر ناصرالدین ‌شاه (سل‍‌ : 1264-1313ق / 1848-1895م) توسط میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه ــ کـه در آن زمـان نیـابت تـولیت آستـان قـدس را نیـز بـر عهده داشت ــ در چاپخانـۀ سنگی متعلق بـه آستـان قدس به چاپ رسید و گویا اولین کتابی بوده که در آن چاپخانه به خط میرزا شفیع اعتمادالتولیه در 1299ق / 1882م چاپ شده است (گلشن، 191).
کامل‌ترین دیوان جودی تصحیح مهدی آصفی است که بر اساس 23 نسخه ــ کـه بـه صورت سنگی، سربی و افست در ایران و هندوستان بـه چاپ رسیده بوده ــ و با استفاده از نسخۀ محمد رضا متخلص به صفا، ملقب به سلطان الکتاب به عنوان نسخۀ اساس فراهم شده، و در 1372ش در تهران به چاپ رسیده است. نسخۀ صفا در 1306ق / 1889م، یعنی 4 سال پس از درگذشت جودی در 160 صفحه به چاپ رسیده بود و تا آن زمان کامل‌ترین نسخۀ دیوان جودی محسوب می‌شد (آصفی، 19؛ آقابزرگ، 9(1) / 209).
جودی در 1301ق / 1884م درگذشت و پیکر او در جوار مرقد امام رضا (ع) در اتاقی که مجاور با مقبرۀ شیخ بهایی بود، به خاک سپرده شد. میرزا اختر طوسی ماده تاریخ وی را این گونه سروده است: «بگفت از پی تاریخ سالش اختر طوسی / کند حسین به روز جزا شفاعت جودی» (ساعدی، 13؛ نیز نک‍ : گلشن، همانجا).

مآخذ

آصفـی، مهدی، مقدمه بر دیوان جودی (هم‍‌ )؛ آقابزرگ، الذریعه؛ اشراق خاوری، عبدالحمید، «جودی خراسانی»، ارمغان، تهران، 1309، س 11، شم‍‌ 5؛ جـودی خراسانی، عبدالجواد، دیوان، به کوشش مهدی آصفی، تهران، 1372ش؛ ساعدی، محمد باقر، مقدمه بـر دیوان جـودی، (هم‍ )؛ گلشن آزادی، علی‌اکبر، صد سال شعر خراسان، به کوشش احمد کمالپور، مشهد، 1373ش.

معصومه سالک