جندب ازدی

جُندَبِ اَزْدی، نام و نسبت چند تن از رجال سدۀ 1ق / 7م:

1. جندب بن زهیر

(د 37ق / 657 م)، صحابی پیامبر(ص) و امام علی(ع)، از تیرۀ بنوغامد قبیلۀ ازد (کلبی، 2 / 483؛ ابن عساکر، 11 / 303). به روایت ابومخنف، او از جملۀ رجال ازد بود که اسلام را در مکه پذیرفت و سپس در مدینه نیز به خدمت حضرت رسـول(ص) رسیـد (ابـن سعـد، 1 / 279-280؛ نیـز نک‍ : ابـن عساکر، 11 / 304-311؛ ابن حجر، الاصابة، 1 / 248). با این‌همه، مـوضوع صحابـی بـودن او محل اختلاف است (نک‍ : ابن عساکر، 11 / 303؛ ذهبی، 3 / 177؛ ابن حجر، همانجا).
به هر حال، جندب بعدها در کوفه ساکن شد (ابن عساکر، همانجا) و از جملۀ کسانی بود که در خلافت عثمان، علیه ولیدبن عقبه، حاکم بی‌پروای شهر، شهادت داد (بلاذری، 6 / 144، 145). پس از عزل ولید نیز حاکم جدید، سعید بن عاص، مخالفتهای او و دیگر یارانش چون مالک اشتر نخعی را تاب نیاورد و خلیفه با توجه به شکایت سعید، فرمان داد تا آنها را به شام تبعید کنند (همو، 6 / 151-152؛ نیز نک‍ : نصر بن مزاحم، 121). سخنان این چند تن بر ضد شخص خلیفه هم در این تصمیم بی‌تأثیر نبوده است (طبری، 4 / 326؛ نیز نک‍ : ابن عساکر، 11 / 303-305)؛ اما در خلافت امام علی(ع)، او در نبرد جمل فرمانده بخشی از سپاه آن حضرت بود و از خود رشادتهایی نشان داد (بلاذری، 3 / 41، 10 / 40؛ دینوری، 146؛ ابن عساکر، 11 / 306؛ نک‍ : مفید، الجمل، 320، 364-365، که نسبت «غامدی» به «عامری» تصحیف شده است). وی در صفین نیز فرماندهی بخشی از سپاه را برعهده داشت (نصر بن مزاحم، 205) و در نبرد با سرکردۀ ازدی سپاه شـام بـه قتل رسید (همـو، 263؛ نیز نک‍ : کلبـی، همـانجا؛ طبری، 5 / 27؛ ابوالعرب، 106؛ ابونعیم، 1 / 472).

2. جندب بن کعب بن عبدالله

(د ح 50 ق / 670 م)، ابوعبدالله، صحابی پیامبر(ص) و امام علی(ع). نسب او به بنوغامد از قبیلۀ ازد می‌رسید (کلبی، 2 / 486-487؛ نیز نک‍ : ابن عساکر، 11 / 308؛ ابن حجر، همان، 1 / 250). به روایت ابومخنف، او نیز مانند جندب ابن زهیر و شماری دیگر از رجال ازدی، در مکه اسلام آورد (ابن سعد، همانجا؛ ابن عساکر، 11 / 310).
شهرت او بیشتر به حوادث کوفه در اواخر عهد عثمان مربوط می‌شود: جندب در حکومت ولید بن عقبه بر کوفه، با استناد به حدیثی از حضرت رسول(ص)، ساحری را در برابر جمع مردم به قتل رساند (بلاذری، 6 / 141؛ یعقوبی، 2 / 165؛ ابن عساکر، 11 / 309-316؛ ذهبی، 3 / 175-177). این واقعه خشم ولید را برانگیخت، چندان‌که جندب و برخی از هواداران ازدی او را به زندان افکند و حتى گفته‌اند که قصد جان او کرده بود؛ اما جندب به یاری زندانبان به مدینه گریخت (یعقوبی، ابن عساکر، همانجاها). به روایتی، وی تا دو سال بعد که عثمان به سفارش امام علی(ع) نامه‌ای دربارۀ وی به ولید نوشت، در حجاز ماند (همو، 11 / 315-316).
به روایت طبری، جندب بن کعب، مانند جندب بن زهیر از جمله کسانی بود که سعید بن عاص به فرمان خلیفه آنها را به شـام تبعید کـرد (4 / 326؛ نیـز نک‍ : ابـن عساکر، 11 / 309؛ ذهبی، 3 / 175). گفته‌اند که او تا هنگام مرگ ــ 10 سال پس از خلافت معاویه ــ در جنگ با رومیان شرکت داشت (مغلطای، 3 / 247؛ ابن حجر، تهذیب ... ، 2 / 118-119).
دربارۀ صحابی بودن جندب، میان مآخذ اختلاف هست (ابن حبان، 3 / 57؛ مزی، تهذیب ... ، 5 / 141، 143؛ مغلطای، همانجا؛ قس: ابونعیم، 1 / 471). تنها حدیثی که از او روایت شده، دربارۀ حدّ ساحر است (ابن قانع، 1 / 144؛ ابونعیم، 1 / 472؛ مزی، تحفة ... ، 2 / 446). وی از امام علی(ع) و سلمان فارسی روایت می‌کرد و کسانی چون تمیم بن حارث ازدی و عبدالله بن شریک و حیان‌بن حارث از او روایت می‌کردند (همو، تهذیب، 5 / 142، 148؛ نیز نک‍ : بخاری، التاریخ ... ، 1(2) / 222؛ بسوی، 2 / 677؛ ذهبی، همانجا؛ ابن‌حجر، همان، 2 / 118).
کلبی در بیان نسب بنی ظبیان بن غامد (2 / 486)، از جندب بن عبدالله دیگری، به جز جندب بن کعب بن عبدالله، نام می‌برد. در بسیاری از حوادث، از بیعت با عثمان و خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) و پس از آن، به مناسبتهای گوناگون ــ از جمله شرکت در جنگهای جمل، صفین و نهروان ــ از جندب بن عبدالله ازدی نامی به میان می‌آید، اما در حال حاضر تشخیص اینکه در این روایات، مقصود کدام جندب است، بسی دشوار و حتى ناممکن می‌نماید (مثلاً نک‍ : جوهری، 91؛ بلاذری، 3 / 280، 363؛ طبری، 4 / 279؛ ابوالفرج، 55، 58؛ مفید، الارشاد، 1 / 241، 243؛ الایضاح، 369؛ ابن ابی الحدید، 1 / 264، 5 / 252، 9 / 114؛ دربارۀ زندگی این جندب تا دورۀ یزید، نک‍ : مجلسی، 45 / 121). از جندب بن عبدالله ازدی، روایاتی از حوادث دورۀ امام علی(ع) و خطبه‌ها و گفتارها و مناقب آن حضرت، غالباً از طریق فرزندش، عبدالرحمان نقل شده است (مثلاً نک‍ : بلاذری، 3 / 154؛ ابراهیم ثقفی، 1 / 289-290، 416، 2 / 493، 516؛ محمد بن سلیمان، 1 / 353؛ طبری، 4 / 569، 5 / 10، 14، 48-49، جم‍ ؛ مفید، همان، 1 / 241، 243، 317، الامالی، 146).
با بودن چندین جندب از یک قبیله و در زمانی نزدیک به هم، در ذکر حوادث گوناگون و در پاره‌ای از مآخذ، میان آنها خلط شده است (مثلاً نک‍ : ابوالعرب، 346؛ کشی، 69: انتساب قتل ساحر به جندب بن زهیر؛ راوندی، 2 / 755: حضور جندب بن زهیر در نهروان). در همان سدۀ نخست هجری این چند تن به «جنادبۀ ازد» مشهور بوده‌اند (بلاذری، 6 / 414؛ ابن درید، 495؛ ابن عساکر، 11 / 305).

3. جندب بن عبدالله بن سفیان

(د ح 65 ق / 685 م)، صحابی پیامبر (ص). نام او گاه به پدرش عبدالله و گاه به جدش سفیان اضافه شده است (برای نمونه، نک‍ : بخاری، صحیح، 3 / 204؛ ابن ابی عاصم، 4 / 474)، اما به هر حال، برخی از رجال‌شناسان تأکید کرده‌اند که جندب بن سفیان، همان جندب بن عبدالله است (ابن سعد، 6 / 35؛ احمد بن حنبـل، العلل ... ، 2 / 383، شم‍ 2706؛ خطیب، تلخیص ... ، 2 / 777، موضح ... ، 2 / 23؛ ابن عبدالبر، 1 / 257).
در بسیاری از مآخذ، به ویژه مآخذ حدیثی و روایی، او را از بنی بجیلۀ ازد دانسته‌اند و نسبتهای علقی و بجلی بدو به همین سبب است (مثلاً نک‍ : خلیفه، 1 / 257-258؛ نیز نک‍ : ابن سعد، احمد بن حنبل، همانجاها؛ سمعانی، 4 / 227؛ ابن ناصرالدین، 6 / 322؛ ابن حجر، تهذیب، 2 / 117)؛ با این‌همه، گفتنی است که کلبی در بیان انساب بنی بجیله (1 / 343 بب‍‌ ) تنها از علقمة بن عبقر (و نه علقه) یاد کرده است؛ و چنین به نظر می‌رسد که در مآخذ بعدی در نام این تیره از بجیله، تحریفی پیش آمده است (نک‍ : ابن حبیب، 95؛ ابوالقاسم مغربی، 159؛ قس: قلقشندی، 333). روایتی از این جندب نشان می‌دهد که وی در روزگار پیامبر(ص)، نوجوان بوده است (ابن ابی عاصم، همانجا؛ احمد بن حنبل، مسند، 5 / 373؛ برای روایتی از او در سیرۀ نبوی(ص)، نک‍ : طبری، 2 / 415).
وی از جمله صحابیانی بود که نخست در کوفه ساکن شد و سپس به بصره رفت (ابن سعد، 3 / 501-502، 6 / 35؛ خلیفه، 1 / 258، 280، 312، شم‍ 960، نـیـز 443، شم‍ 1475؛ بـخـاری، التـاریـخ، 1(2) / 221؛ ابونعیم، 1 / 470). در هر دو شهر، کسانی از او روایت کرده‌اند؛ مانند اسود بن قیس عبدی (بخاری، صحیح، 8 / 170؛ مسلم، 5 / 181؛ خطیب، همان، 2 / 22)، انس بن سیرین (مسلم، 2 / 125؛ خطیب، همانجا)، سلمة بن کهیل (بسوی، 2 / 639، 648؛ ابن ماجه، 2 / 1407)، عبدالملک بن حبیب بصری (بخاری، همان، 6 / 115؛ مسلم، 8 / 57)، صفوان بن محرز (همو، 1 / 68) و دیگران (برای فهرست راویان او، نک‍ : ابن عبدالبر، همانجا؛ ذهبی، 3 / 174؛ مزی، تهذیب، 5 / 138 بب‍ ؛ برای مسند او، نک‍ : احمد بن حنبل، همان، 2 / 464، 4 / 312؛ طبرانی، 2 / 158 بب‍ ؛ مزی، تحفة، 2 / 439 بب‍‌ ). وی مدتی پس از فتنۀ عبدالله بن زبیر در حدود سال 64 ق یا پیش از 70ق درگذشت (خلیفه، 1 / 258؛ ذهبی، 3 / 175؛ مغلطای، 3 / 264؛ نیز نک‍ : مسلم، همانجا).
در میان اصحاب پیامبر(ص) دو تن دیگر با نام جندب وجود داشته‌اند: نخست، جندب بن مکیث جهنی که در بیعت رضوان (ه‍ م) و نیز در سریه‌ای حضور داشت (نک‍ : واقدی، 2 / 571، 750، 799، 3 / 990؛ ابن سعد، 4 / 346؛ احمد بن حنبل، همان، 3 / 467-468؛ ابن قانع، 1 / 145-146؛ مزی، تهذیب، 5 / 139-140). دیگر، جندب دوسی که در نبرد اجنادین در شام به قتل رسید (کلبی، 2 / 496؛ بلاذری، 6 / 115، 231؛ ابونعیم، 1 / 475؛ ابن عساکر، 11 / 316؛ بـرای قتل فـرزندش در سپـاه معـاویـه در صفیـن، نک‍ : ذهبی، 3 / 177).

مآخذ

ابراهیم ثقفی، الغارات، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1355ش؛ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1385-1386ق / 1965-1967م؛ ابن ابی عاصم، احمد، الاحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل احمد جوابره، ریاض، 1411ق / 1991م؛ ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، 1397ق / 1977م؛ ابن حبیب بغدادی، محمد، مختلف القبائل و مؤتلفها، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، 1400ق / 1980م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، 1328ق؛ همو، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، 1325ق؛ ابن درید، محمد، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1378ق / 1958م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380ق / 1960م؛ ابن عساکر، علی، تـاریخ مدینة دمشق، بـه کـوشش علـی شیری، بیروت، 1415ق / 1996م؛ ابن قانع، عبدالباقی، معجم الصحابة، به کوشش صلاح مصراتی، مدینه، 1418ق؛ ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ ابن ناصرالدین، محمد، توضیح المشتبه، به کوشش محمدنعیم عرقسوسی، بیروت، 1414ق / 1993م؛ ابوالعرب تمیمی، محمد، المحن، به کوشش یحیى وهیب جبوری، بیروت، 1403ق / 1983م؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، 1368ق / 1949م؛ ابوالقاسم مغربی، حسین، الایناس بعلم الانساب، به کوشش ابراهیم ابیاری، پورت سعید، 1420ق / 2000م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، معرفة الصحابة، به کوشش محمدحسن اسماعیل و مسعد عبدالحمید سعدنی، بیروت، 1422ق / 2002م؛ احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، به کوشش وصی‌الله عباس، بیروت، 1408ق / 1988م؛ همو، مسند، بیروت، دارصادر؛ الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1363ش؛ بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، 1402ق / 1983م؛ همو، صحیح، بیروت، 1401ق / 1981م؛ بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، 1975م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417ق / 1996م؛ جوهری، احمد، السقیفة و فدک، به کوشش محمدهادی امینی، بیروت، 1413ق / 1993م؛ خطیب بغدادی، احمد، تلخیص المتشابه، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، 1985م؛ همو، موضح اوهام الجمع و التفریق، حیدرآباد دکن، 1379ق / 1960م؛ خلیفة بن خیاط، الطبقات، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1966م؛ دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، بغداد، 1379ق / 1959م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق / 1985م؛ راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم / بیروت، 1411ق / 1991م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، موصل، 1400ق / 1980م؛ طبری، تاریخ؛ قلقشندی، احمد، نهایة الارب، بیروت، 1405ق / 1984م؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348ش؛ کلبی، هشام، نسب معد و الیمن الکبیر، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1408ق / 1988م؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403ق / 1983م؛ محمد بن سلیمان کوفی، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، به کوشش محمدباقر محمودی، قم، 1412ق؛ مزی، یوسف، تحفة الاشراف، به کوشش عبدالصمد شرف‌الدین، بمبئی، 1386ق / 1966م؛ همو، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1415ق / 1994م؛ مسلم بن حجاج، صحیح، بیروت، دارالفکر؛ مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال، به کوشش عادل بن محمد و اسامة بن ابراهیم، قاهره، 1422ق / 2001م؛ مفید، محمد، الارشاد، قم، 1413ق؛ همو، الامالی، به کوشش حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین؛ همو، الجمل، به کوشش علی میرشریفی، قم، 1413ق؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382ق / 1962م؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1415ق / 1995م.

علی بهرامیان