جصاص

جَصّاص، ابوبکر احمد بن علی رازی (305-370ق / 917-981م)، فقیه و عالم حنفی ساکن عراق. لقب جصاص به معنای گچ‌کار (سمعانی، 2 / 63؛ نیز نک‍ : ابن منظور، ذیل جصص) در معرفی او از سوی ابن ندیم (ص 261)، خطیب بغدادی (5 / 72) و محمد ذهبی (سیر ... ، 16 / 340) ذکر نشده است. در منابع فقه حنفی از او با لقب جصاص یاد شده است (عبدالقادر، 1 / 84؛ غزی، 122؛ ابن قطلوبغا، 29، 31؛ نیز نک‍ : سرخسی، 7 / 76؛ سمرقندی، 1 / 211، 2 / 15)، اما در غالب منابع شرح حال، او را ابوبکر رازی یا به اختصار، رازی نامیده‌اند. برخی نیز به اشتباه ابوبکر رازی و جصاص را دو نفر دانسته‌اند (غزی، همانجا).
جصاص در ری متولد شد. از خانواده و تحصیلات او در شهر ری اطلاعی در دست نیست. وی در 325ق در عنفوان جوانی به بغداد آمد و در مجلس درس ابوالحسن کرخی (د 340ق) شرکت کرد. کمبود ارزاق در بغداد (احتمالاً در 329ق و پس از آن، نک‍ : ابن کثیر، 11 / 226، 228، 232، 235) او را روانۀ اهواز کرد. وی پس از برطرف شدن قحط‌زدگی به بغداد مراجعت کرد. جصاص که یکی از بزرگترین شاگردان کرخی بود (ذهبی، محمد، همان، 15 / 426)، با نظر و مشورت استاد، همراه با حاکم نیشابوری (د 405ق) رهسپار نیشابور شد و چندی در آنجا فعالیت داشت. وی در 344ق، 4 سال پس از درگذشت کرخی به بغداد آمد و عهده‌دار ریاست حنفیان بغداد در تدریس و افتا شد. در بغداد در محلۀ «سویقه غالب» و «درب المقبر» درس می‌داد، سپس در 360ق به «درب عبده» نزدیک ابوسعید بردعی منتقل شد (عبدالقادر، 1 / 85؛ لکهنوی، 28؛ غزی، همانجا؛ نمشی، 14).
از نظر جایگاه علمی، جصاص را با القابی چون «امام اصحاب رأی» (خطیب، همانجا) و «علامه، مفتی و مجتهد» (ذهبی، محمد، همان، 16 / 340) ستوده‌اند. تصانیف او بر حفظ و بصیرت وی به حدیث دلالت دارد (همو، تاریخ ... ، 432). او همانند کرخی به زهد و تقوا شهره بود (خطیب، همانجا؛ ابن تغری بردی، 4 / 138). براساس گزارش خطیب بغدادی (5 / 72-73)، جصاص در زمان خلافت مطیع، به قاضی‌القضاتی بغداد فرا خوانده شد، اما از قبول آن سر باز زد.
آموخته‌های فقهی جصاص از طریق ابوالحسن کرخی از مشایخ حنفی عراق چون بردعی به محمد بن حسن شیبانی منتهی می‌شود (لکهنوی، 27)، وی از مشایخ عراق، نیشابور و اصفهان چون دعلج بن احمد، ابوالقاسم اصم نیشابوری، سلیمان بن احمد طبرانی و عبدالله بن جعفر بن فارس اصفهانی حدیث شنید (خطیب، 5 / 72؛ ذهبی، محمد، سیر، همانجا). مهم‌ترین شیخ وی در زمینۀ استماع حدیث، عبدالباقی بن قانع (د 351ق)، محدث بغدادی و صاحب سنن است (نک‍ : جصاص، احکام ... ، 2 / 521، الفصول ... ، 1 / 187) و سراسر کتاب احکام القرآن جصاص، مشحون از روایاتی است که با سلسلۀ سند از او نقل شده است (برای نمونه، نک‍ : 1 / 22، 62، جم‍ (. همچنین از ابوالقاسم عبدالله بن محمد مروزی (همان، 1 / 114، 150، جم‍ )، عبدالله بن عبد ربه بغلانی (همان، 1 / 256)، عبدالرحمان بن سیما (همان، 1 / 612، 617، 618)، احمد بن خالد جزوری (همان، 3 / 70، 71) و ابوالحسن کرخی (همان، 1 / 17، 2 / 157، 429) نیز حدیث شنیده است، وی از ابوعمر غلام ثعلب، لغت آموخته است (عبدالقادر، 1 / 85؛ نیز جصاص، همان، 1 / 444، 641، جم‍ (. جصاص از طریق ابوبکر مکرم بن احمد از احمد بن عطیۀ کوفی از محمد بن سماعه از ابویوسف از حماد بن ابی سلیمان از ابراهیم نخعی از حضرت علی‌(ع) روایتی نقل کرده است (همان، 1 / 612؛ نیز برای دیگر روایتها از علی‌(ع)، نک‍ : همان، 1 / 173، 393، 2 / 33، 3 / 197، 401).
از میان شاگردان وی از ابوبکر خوارزمی (د 403ق)، ابوعبدالله جرجانی (د 398ق) (برای اختلاف‌نظر او با جصاص نک‍ : کاسانی، 2 / 174)، ابوالفرج احمد بن محمد بن عمر معروف به ابن مسلمه (د 415ق)، ابوجعفر نسفی (د 414ق)، ابوالحسین زعفرانی (د 393ق) و ابوالحسین محمد بن احمد بن طیب کماری می‌توان یاد کرد (عبدالقادر، غزی، همانجاها). براساس گزارش ابن‌کثیر (11 / 309) در 362ق، جصاص همراه با ابوالحسن علی بن عیسى رمانی و ابن دقاق حنبلی نزد عضدالدوله آمدند و او را بر جنگ با روم ترغیب کردند و وی در این جنگ پیروز شد. جصاص روز یکشنبه 7 ذیحجۀ 370 فوت کرد و شاگردش ابوبکر خوارزمی بر او نماز گزارد (ابن ندیم، همانجا؛ خطیب، 5 / 73؛ ذهبی، محمد، همان، 16 / 341).
در طبقه‌بندی فقیهان متأخر حنفی از عالمان حنفیه، جصاص را در طبقۀ چهارم با عنوان «مقلدان صاحب تخریج» جای داده‌اند. این گروه از فقیهان اصلاً قادر به اجتهاد نیستند (ابن عابدین، 1 / 83). این نظر مورد انتقاد برخی قرار گرفته است (نک‍ : نمشی، 21). جصاص به آراء فقهی و اصولی ابوالحسن کرخی اهتمام کامل داشته است (برای نمونه، نک‍ : احکام، 1 / 235، 2 / 197، 472، 3 / 41، 129، 190، الفصول، 1 / 46، 61، 68، 77، 101-102، 167، جم‍ ، 2 / 295، 3 / 146، 177، 215). اگرچه جصاص گاه در کنار شیخ خود، نظری مخالف با دیگر مشایخ حنفی ابراز کرده است (برای نمونه، نک‍ : ابن عابدین، 3 / 94)، در مواردی با نظر استاد خود نیز مخالف است (برای نمونه، نک‍ : سرخسی، 10 / 9؛ سمرقندی، 2 / 15؛ ابن نجیم، 8 / 344). وی پس از گزاردن حج، نظر ابوالحسن کرخی مبنی بر جواز اقامۀ جمعه در مِنى را بر خطا دانست (یاقوت، 5 / 198). جصاص پس از کرخی از آراء اصولی عیسی بن ابان تأثیر پذیرفته، و از کتابهای او نقل کرده است. (نمشی، 25-26؛ نیز برای نمونه، نک‍ : جصاص، الفصول، 1 / 63، 103، 156، 167، جم‍ ، 2 / 144، 288، 298، 3 / 35، 75، 106، جم‍ ). برخی جصاص را در مقایسه با طحاوی در نقل اختلاف، پرخطا دانسته‌اند (ابن عابدین، 2 / 596).
از نظر جهت‌گیریهای کلامی از تمایل جصاص به اعتزال سخن گفته شده است (ذهبی، محمد، همانجا). با توجه به اینکه ابوالحسن کرخی از سران اعتزال (همان، 15 / 427) محسوب شده است، احتمال صحت این گرایش می‌رود. افزون بر آن این گرایش در آثار جصاص در مباحثی چون «رؤیت» به چشم می‌خورد (همان، 16 / 341؛ نیز نک‍ : جصاص، احکام، 3 / 6). پذیرش حجتهای عقلی (همان، 1 / 34) و مردود دانستن عقیدۀ قائلان به تشبیه (همان، 1 / 128) و قول حشویه و اصحاب حدیث در موضوعاتی مانند سحر (همان، 1 / 58)، امر به معروف (همان، 2 / 43) و تقلید (همان، 3 / 5)، می‌تواند مؤید این گرایش باشد.
گفتنی است که جصاص، گاه دیدگاههای اصولی، کلامی و فقهی شیعه را مورد نقد قرار می‌دهد (نک‍ : همان، 2 / 36، 265، 561، 611: قول خطابیه). آراء او به‌ویژه کتاب احکام القرآن مورد عنایت فقیهان امامی بغداد در سدۀ 5 ق بوده است (نک‍ : سید مرتضى، 394، 395، 576، 578؛ طوسی، الخلاف، 1 / 287، 312، 330، 3 / 39، 6 / 349، التبیان، 2 / 485، 3 / 558-559).

آثـار

الف ـ چاپی

1. اختصار اختلاف الفقها اثر ابوجعفر طحاوی (GAS, I / 103). این اثر با عنوان مختصر اختلاف العلماء به کوشش عبدالله نذیر احمد در 5 جلد در بیروت (1417ق) چاپ شده است. 2. الفصول فی الاصول ( اصول الفقه)، اثری که به گفتۀ جصاص به عنوان راه استنباط معانی قرآن و استخراج دلایل آن مورد نیاز است (نک‍ : احکام، 1 / 5). جصاص در کتاب احکام القرآن به مناسبت به طرح مباحث اصولی پرداخته، و تفصیل آن را به اصول الفقه ارجاع می‌دهد (نک‍ : 1 / 41، 71، 72، 247، 254، 569، 2 / 25، 164، 198، 203، جم‍ ، 3 / 6). این اثر را می‌توان نخستین اثر کامل و منسجم در اصول فقه حنفی شمرد که به دست ما رسیده است. تمامی فقیهان حنفی در دوره‌های بعد بر آن تکیه کرده‌اند (نمشی، 4؛ برای نسخه‌های خطی، نک‍ : GAS، همانجا؛ نمشی، 26-29). این کتاب به کوشش عجیل جاسم نمشی در 4 مجلد در بیروت (1405-1409ق / 1985-1989م) به طبع رسیده است. 3. احکام القرآن (ابن ندیم، 103؛ برای نسخه‌های خطی، نک‍ : GAS، همانجا)، که چند بار از جمله به کوشش محمدعلی شاهین در 1415ق / 1994م در 3 مجلد در بیروت چاپ شده است (برای سبک نگارش آن، نک‍ : ذهبی، محمدحسین، 2 / 438 بب‍ ).

ب ـ خطی

1. شرح الجامع الکبیر محمد بن حسن شیبانی. ابن ندیم (ص 261) از نسخۀ اول و دوم کتاب یاد می‌کند (برای نسخه‌های خطی، نک‍ : GAS, I / 60). 2. شرح مختصر الطحاوی (ابن ندیم، همانجا؛ برای نسخه‌های خطی، نک‍ : GAS, I / 95). این کتاب دربارۀ فروع فقه حنفی است (کحاله، 2 / 7) و جصاص در احکام القرآن خود بارها به آن ارجاع می‌دهد (نک‍ : 1 / 99، 487، 3 / 54، 198، 485).
دیگر آثار وی اینها ست: کتاب المناسک (ابن ندیم، همانجا)؛ شرح ادب القاضی خَصّاف (د 317ق) (حاجی خلیفه، 1 / 46)، جوابات المسائل (همو، 1 / 609)، شرح الاسماء الحسنى (همو، 2 / 1032) و شرح مختصر الکرخی (همو، 2 / 1635؛ نیز برای آثار، نک‍ : عبدالقادر، 1 / 85؛ غزی، 123). جصاص در احکام القرآن (2 / 582) خود از کتاب الاشربة یاد کرده است. ابوسعد اسماعیلی (د 396ق) از عالمان گرگان، کتابی با عنوان کتاب الاشربة در رد بر جصاص دارد (سهمی، 147).
گفتنی است که عبدالمنعم هاشمی در کتابی با عنوان الامام الجصاص، ابوبکر احمد بن علی الرازی الحنفی، به بررسی زندگانی، آثار و آراء او پرداخته است.

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن عابدین، محمد امین، رد المحتار (حاشیة)، بیروت، 1415ق / 1995م؛ ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، 1962م؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، 1408ق / 1988م؛ ابن منظور، لسان؛ ابن نجیم، زین‌الدین، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، 1418ق؛ ابن ندیم، الفهرست؛ جصاص، احمد، احکام القرآن، به کوشش محمدعلی شاهین، بیروت، 1415ق / 1994م؛ همو، الفصول فی الاصول، به کوشش عجیل جاسم نمشی، بیروت، 1405ق / 1985م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق / 1997م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 351-380ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1418ق / 1998م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنوؤط و دیگران، بیروت، 1413ق / 1993م؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، 1407ق / 1987م؛ سرخسی، محمد، المبسوط، بیروت، 1406ق؛ سمرقندی، محمد، تحفة الفقهاء، بیروت، 1414ق / 1994م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، 1407ق / 1987م؛ سید مرتضى، علی، الانتصار، قم، 1415ق؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، 1409ق؛ همو، الخلاف، به کوشش علی خراسانی و دیگران، قم، 1417ق؛ عبدالقادر قرشی، الجواهر المضیئة، کراچی، 1332ق / 1914م؛ غزی، تقی‌الدین، الطبقات السنیة، قاهره، 1390ق / 1970م؛ کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، کراچی، 1409ق / 1989م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ لکهنوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیة، بیروت، 1324ق؛ نمشی، عجیل جاسم، مقدمه بر الفصول فی الاصول (نک‍ : هم‍ ، جصاص)؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

GAS.

علی تولّایی