ابن زبر

اِبْنِ زَبْر، ابوسلیمان بن عبدالله بن احمد بن ربیعة بن زَبْر رَبَعی (298- 379 ق/ 911- 989 م)، محدث و مورخ دمشقی. پدرش ابومحمد عبدالله بن احمد (د 329 ق/ 941 م) قاضی دمشق بود و نسبش به نزار بن مَعد بن عدنان می‌رسد (سمعانی، 6/ 256-257). ابوسلیمان در رَقّه به دنیا آمد (ابن حجر، 543). از پدر خویش (سمعانی، 6/ 258) و ابومحمد عبدالله سُلَمی (ابن عساكر، 189)، ابوالقاسم بَغَوی (ابن ماكولا، 4/ 163)، جُماهر بن محمد زَمْلَكانی، محمد بن خُرَیم، محمد بن فیض غسّانی، سعید بن عبدالعزیز، محمد بن ربیع جِیْزِی، ابوبكر بن ابی داوود و دیگران حدیث روایت كرده است (ذهبی، 3/ 996-997). از زندگی او چندان اطلاعی در دست نیست. نقل كرده‌اند كه تصانیف او باعث اعجاب ابوجعفر طحاوی شده و به ابن‌زَبْر گفته است كه شما [مؤلفین] داروسازان و ما [فقها] پزشكان هستیم (همو، 3/ 997). ابن ماكولا (همانجا) او را ثقه شمرده و كتّانی نیز وثوق و امانت او را ستوده است (ذهبی، همانجا). اسماعیل بن محمد بَرْزی مُقری صوفی (یاقوت، 1/ 564)، مكی بن محمد بن عمر مؤدب (خطیب بغدادی، 9/ 387)، ابوتمام رازی، عبدالغنی بن سعید، محمد و احمد فرزندان عبدالرحمن بن ابی نصر، محمد بن عوف مزنی، ابونصر بن جبّان و دیگران از ابن زَبر روایت كرده‌اند (ذهبی، همانجا). ابن زبر در جمادی الاولی 379 ق/ اوت 989 م درگذشت (همانجا). كتانی وفات او را در 377 ق/ 987 م دانسته است (ابن حجر، همانجا). 
معروف‌ترین تألیف ابن زَبْر ــ كه اكنون از وجود آن اطلاعی در دست نیست ــ تاریخ او به نام الوفیات است. این تاریخ از سال اول هجرت / 622 م آغاز و به 338 ق/ 949 م منتهی شده است. بر این كتاب، كه حاجی خلیفه عنوان وفیات النَقَلة را بدان داده به ترتیب ابومحمد عبدالعزیز كتانی (د 366 ق/ 977 م)، ابومحمد هبةالله بن احمد اَكفانی (د 485 ق/ 1092 م) و ابوالحسن علی بن مفضّل مقدسی ذیل نوشته‌اند. ذیل علی بن مفضل تا 581 ق/ 1185 م می‌رسد. بر آن ذیل، ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری (د 656 ق/ 1258 م) ذیلی بزرگ در 3 مجلد نوشت و آن را التكملة لوفیات النقلة نام نهاد (حاجی خلیفه، 2/ 2019-2020). بر تكملۀ منذری گروهی دیگر ذیل نوشتند كه سخاوی (ص 333) و حاجی خلیفه (همانجا) از آنها نام برده‌اند. ابن خلكان (7/ 58) و ابن حجر (ص 543) در مواردی از كتاب ابن زَبر استفاده برده‌اند. دیگر آثار ابن زَبر كه نسخه‌هایی از آنها بر جای مانده، از این قرار است: 
1. اخبار ابن ابی ذئب. بخشی از این نوشته، دربارۀ سرگذشت ابن ابی ذئب هشام بن شعبه، فقیه اهل مدینه است. نسخۀ خطی مورخ 583 ق/ 1187 م آن در ظاهریه (ظاهریه، 219) موجود است. در پاره‌ای مآخذ (GAS, I/ 204). ابن ابی ذئب را محمد بن عبدالرحمن بن مغیره، قاضی كوفی، معرفی كرده‌اند. 
2. تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم، كه نسخۀ خطی مورخ 705 ق/ 1305 م آن در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود (GAS، همانجا). منجّد بر آن است كه این كتاب همان وفیات النقلة ابن زبر بوده است (ص 22). 
3. وصایا العلماء عند حضور الموت، كه نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های ظاهریۀ دمشق و بلدیۀ اسكندریه موجود است (GAS، همانجا؛ GAL, S, I/ 280). 
اینكه سزگین كتاب المُنتقی من اخبار الاصمعی را از ابن زبر دانسته (I/ 204) درست نیست، زیرا این كتاب نوشتۀ پدر ابن زبر، ابومحمد عبدالله بن احمد است (ابن زبر، 324). 

مآخذ

ابن حجر، احمد ن علی، «رفع الاصر عن قضاة مصر»، كتاب الولاة و كتاب القضاة كندی، به كوشش روون گِست، بیروت، 1908 م؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن زبر، عبدالله بن احمد، «المنتقی من اخبار الاصمعی»، به كوشش عزالدین تنوخی، مجلة المجمع العلمی العربی، س 13، شم‍ ‍7، 8، دمشق، 1354 ق/ 1925 م؛ ابن عساكر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق (تراجم حرف العین)، به كوشش شكری فیصل و دیگران، دمشق، مجمع اللغة العربیة؛ ابن ماكولا، علی ن هبةالله، الاكمال، به كوشش عبدالرحمن معلمی، حیدرآباد دكن، 1405 ق/ 1984 م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق/ 1930 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334 ق؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ، به كوشش فرانتز روزنتال، بغداد، 1382 ق/ 1963 م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، به كوشش عبدالرحمن معلمی، حیدرآباد دكن، 1386 ق/ 1966 م؛ ظاهریه، خطی (التاریخ و ملحقانه)؛ منجد، صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، 1978 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

GAL, S; GAS. 
محمدآصف فكرت