ابن حماد، ابوالحسن

اِبْنِ حَمّاد، ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ حماد بن‌ عبيدالله‌ بن‌ حماد عبدی‌ بصری‌، فقيه‌، محدث‌ و شاعر امامی‌ سدۀ 4 ق‌/ 10 م‌. در نسبت‌ وی‌ كه‌ عبدی‌ (منسوب‌ به‌ عبدالقيس‌) يا عَدَوی‌ (منسوب‌ به‌ بنی‌ عدی‌) بوده‌ است‌، ميان‌ محققان‌ اختلاف‌ است‌ (نجاشی‌،244؛ علامۀ حلی‌، ايضاح‌، باب‌ علی‌؛ حائری‌، 215؛ خويی‌، 11/ 396؛ حرّ عاملی‌، 2/ 186؛ افندی‌، 4/ 70). عبدی‌ نسبت‌ يكی‌ ديگر از شعرای‌ اهل‌ بيت‌ يعنی‌ سيف‌ يا سفيان‌ بن‌ مصعب‌ بوده‌ و اين‌ امر سبب‌ اشتباه‌ برخی‌ از رجال‌شناسان‌ شده‌ است‌. ابن‌ شهر آشوب‌ ذيل‌ «ابوالحسين‌ علی‌ بن‌ حماد» گفته‌ است‌: «يكی‌ از صادقين‌ عليه‌السلام‌ فرموده‌: شعر عبدی‌ را فراگيريد كه‌ او بر دين‌ خدا بود» (معالم‌، 147)، اما اين‌ مطلب‌ درست‌ به‌ نظر نمی‌رسد. نخست‌ به‌ اين‌ دليل‌ كه‌ همين‌ حديث‌ را كشّی‌ با اندك‌ تغييری‌ از امام‌ صادق‌ (ع‌) دربارۀ سفيان‌ بن‌ مصعب‌ ذكر كرده‌ است‌ (طوسی‌، 401) و اين‌ احتمال‌ كه‌ مقصود از صادقين‌، علمای‌ ثقۀ اماميه‌ باشند (افندی‌، 4/ 71)، نيز ضعيف‌ است‌. دوم‌ آنكه‌ نجاشی‌ (همانجا) در اوايل‌ عمر خود وی‌ را درك‌ كرده‌ است‌، بنابراين‌ او معاصر امام‌ صادق‌ (ع‌) نبوده‌ است‌ تا دربارۀ شعرش‌ چنين‌ مطلبی‌ گفته‌ شود. افزون‌ بر اين‌ ابن‌ شهر آشوب‌ (معالم‌، 151)، سفيان‌ بن‌ مصعب‌ را در شمار اصحاب‌ امام‌ صادق‌ (ع‌) ذكر كرده‌ است‌ و در مناقب‌ خود اشعاری‌ به‌ ابن‌ حمّاد و عيدی‌ نسبت‌ داده‌ كه‌ دليل‌ بر تمايز اين‌ دو در نزد وی‌ است‌. 
از تاريخ‌ ولادت‌ و وفات‌ او اطلاع‌ دقيقی‌ در دست‌ نيست‌. اما علی‌ ابن‌ محمد صوفی‌ كه‌ حدود 387 تا 390 ق‌ (مهدوی‌، مقدمه‌، 121) زاده‌ شده‌، در كتاب‌ المجدی‌ (ص‌ 158) گفته‌ است‌: ابو علی‌ بن‌ دانيال‌ كه‌ از خويشان‌ من‌ بوده‌ قصيده‌ای‌ برای‌ من‌ نقل‌ كرد كه‌ ابن‌ حماد برای‌ او انشاد كرده‌ بود. ازاين‌رو می‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ وی‌ در طبقۀ شيخ‌ صدوق‌ (د 381 ق‌/ 991 م‌) بوده‌ و در اوايل‌ سدۀ 4 ق‌ به‌ دنيا آمده‌ و در اواخر آن‌ وفات‌ يافته‌ است‌ (آقا بزرگ‌، 185؛ افندی‌، 4/ 71). 
از مشايخ‌ اجازۀ ابن‌حمّاد، عبدالعزيز بن‌ يحيی‌ بن‌ احمد بن‌ عيسی‌ جلودی‌ از محدثان‌ بزرگ‌ اماميه‌ است‌ (نجاشی‌، همانجا)، و شاگرد برجستۀ وی‌ حسين‌ بن‌ عبيدالله‌ غضائری‌ است‌ كه‌ ابن‌ حماد يكی‌ از مشايخ‌ اجازۀ او بوده‌ است‌ و همين‌ خود دلالت‌ بر وثاقت‌ وی‌ نيز دارد. 
از ابن‌حماد اشعار بسياری‌ در كتابهای‌ شيعه‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ همگی‌ در مدح‌ و رثای‌ ائمۀ معصومين‌ (ع‌) و ذكر مناقب‌ و احوال‌ ايشان‌ است‌. اشعار وی‌ نشان‌ از وسعت‌ دانش‌ او در اخبار اهل‌ بيت‌ دارد و از خيال‌پردازيهای‌ شاعرانه‌ تهی‌ است‌ و همه‌ با براهينی‌ مبتنی‌ بر قرآن‌ و حديث‌، برای‌ دفاع‌ از مذهب‌ اماميه‌ سروده‌ شده‌ است‌. برای‌ نمونه‌ می‌توان‌ به‌ اشعار وی‌ دربارۀ ماجرای‌ غديرخم‌، مناقب‌ و امامت‌ علی‌ (ع‌) و جانشينان‌ او، به‌ ابن‌ شهر آشوب‌ (مناقب‌، 1/ 251، 256-257، 318، جم‍ ، 2/ 3، 40، 92، جم‍ ، 3/ 19، 48، جم‍ ، 4/ 41، 76، 217، جم‍‌ ) و نيز بياضی‌ (1/ 98، 202، 324، 2/ 8، 14، 79، 3/ 77، جم‍‌ ) رجوع‌ كرد. همچنين‌ ابوالفتوح‌ رازی‌ در تفسير خود به‌ اشعار وی‌ استشهاد كرده‌ است‌ (4(6)/ 170، 171، جم‍‌ ). در مورد آثار او، نكته‌ای‌ كه‌ جلب‌ نظر می‌كند، آن‌ است‌ كه‌ در منابع‌ اوليّه‌ اشعار وی‌ قطعه‌هايی‌ كوتاه‌ است‌ كه‌ به‌ جهت‌ استشهاد و استدلال‌ آورده‌ شده‌ است‌، اما ناگهان‌ در مآخذ متأخر قصايد بلند و مراثی‌ بسياری‌ منسوب‌ به‌ وی‌ ديده‌ می‌شود، چنانكه‌ در الغدير ديوان‌ شعری‌ با 200‘2 بيت‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (امينی‌، 4/ 171). 
علاوه‌ بر ابن‌حماد، چند شاعر ديگر می‌شناسيم‌ كه‌ به‌ همين‌ نام‌ شهرت‌ داشته‌اند و ــ چنانكه‌ اشاره‌ شد ــ اين‌ امر به‌ خلط ميان‌ نام‌ و آثار آنان‌ انجاميده‌ است‌. يكی‌ از اينان‌ علی‌ بن‌ حماد واسطی‌ عالم‌ و شاعر امامی‌ در قرن‌ 7 ق‌/ 13 م‌ است‌ (افندی‌، 4/ 72، 73) و ديگری‌ علی‌ بن‌ حماد ازدی‌ بصری‌ است‌ و قاضی‌ شوشتری‌ دو قصيده‌ يكی‌ بائيّه‌ و ديگری‌ تائيّه‌ نقل‌ كرده‌ كه‌ ظاهراً منسوب‌ به‌ وی‌ دانسته‌ است‌ (2/ 559-565؛ قمی‌، 1/ 265)، حال‌ آنكه‌ امينی‌ (4/ 170) آن‌ دو قصيده‌ را در شمار آثار ابن‌حماد واسطی‌ آورده‌ است‌. به‌ نظر می‌رسد كه‌ اين‌ هر دو يك‌ شخص‌ بوده‌ باشند. شاعر ديگر، محمد بن‌ حماد است‌ كه‌ صاحب‌ الحصون‌ المنيعة از وی‌ به‌ عنوان‌ شاعری‌ اديب‌ و فاضل‌ ياد می‌كند كه‌ معاصر خليعی‌ شاعر بوده‌ است‌ و نزديك‌ به‌ 200 قصيده‌ در مدح‌ و رثای‌ امام‌ حسين‌ (ع‌) دارد و در 900 ق‌/ 1495 م‌ در حلّه‌ درگذشته‌ است‌ (نک‍ : خاقانی‌، 4/ 386). امينی‌ می‌گويد: بعضی‌ از قصايد وی‌ را اشتباهاً به‌ ابن‌حماد [موضوع‌ اين‌ مقاله] نسبت‌ داده‌اند، حال‌ آنكه‌ در پايان‌ بعضی‌ از قصايد نام‌ شاعر واقعی‌ صريحاً ذكر شده‌ است‌ (4/ 170-171) و جای‌ شگفتی‌ است‌ كه‌ او خود نيز همين‌ اشتباه‌ را تكرار كرده‌ و اشعار آن‌ ابن‌ حماد را به‌ ابن‌ حماد ما نسبت‌ داده‌ است‌ (قس‌: خاقانی‌، 4/ 390، 397- 398) و از همين‌ جاست‌ كه‌ اشعار ابن‌ حماد عبدی‌ در الغدير به‌ حدود 500 بيت‌ رسيده‌ است‌. طريحی‌ نيز در المنتخب‌ اشعار و قصايد فراوانی‌ دربارۀ واقعۀ كربلا از ابن‌ حماد آورده‌ است‌، اما بجز يك‌ مورد (ص‌ 472) كه‌ نام‌ محمد بن‌ حماد را ذكر كرده‌، در اشعار ديگر به‌ عنوان‌ «ابن‌ حماد» بدون‌ ذكر نام‌ و كنيه‌ بسنده‌ كرده‌ است‌ و همين‌ باعث‌ شده‌ كه‌ بعضی‌ از علما اين‌ اشعار را به‌ ابن‌حماد بصری‌ نسبت‌ دهند (قس‌: حائری‌، همانجا). از مقايسۀ اشعار نقل‌ شده‌ به‌ وسيلۀ ابن‌ شهر آشوب‌ و طريحی‌ از ابن‌ حماد می‌توان‌ دو سبك‌ متفاوت‌ شعری‌ را تشخيص‌ داد، دستۀ اول‌ بيشتر در مناقب‌ و موضوع‌ امامت‌ علی‌ (ع‌) و اهل‌ بيت‌ و همه‌ مستند به‌ روايات‌ است‌. دستۀ دوم‌ بيشتر در رثای‌ امام‌حسين‌ (ع‌) و خاندان‌ و اصحاب‌ اوست‌ و لاجرم‌ عاطفه‌ و احساس‌ بر آنها غلبه‌ دارد و مورد توجه‌ صاحبان‌ مقاتل‌ بوده‌ است‌. همچنين‌ بعضی‌ از اشعار ابن‌ حماد در المنتخب‌ (طريحی‌، 34- 35، 270-271، 385-387، 472- 475) را خاقانی‌ در شعراء الحلّة (4/ 387- 398) ذيل‌ محمد بن‌ حماد آورده‌ است‌. بنابراين‌ می‌توان‌ گفت‌ كه‌ اشعار ابن‌حماد در المنتخب‌ از آنِ ابن‌حماد بصری‌ نيست‌. بيتی‌ جنجالی‌ در مدح‌ علی‌ (ع‌) به‌ ابن‌حماد نسبت‌ داده‌ شده‌ كه‌ دربارۀ آن‌ نظرهای‌ گوناگون‌ ابراز شده‌ است‌ (شوشتری‌، 2/ 565). آن‌ بيت‌ چنين‌ است‌: 
ضلّ الامين‌ و صدّها عن‌ حيدر / تاللّه‌ ما كان‌ الأمين‌ امينا
يعنی‌ «امين‌» گمراه‌ شد و «آن‌» را از حيدر باز داشت‌. سوگند به‌ خدا امين‌ امانت‌ نداشت‌. اختلاف‌ در معنای‌ «امين‌» و مرجع‌ ضمير «ها» است‌. بعضی‌ از مخالفان‌ شيعه‌ گفته‌اند: مقصود از امين‌، جبرئيل‌ است‌ و ضمير به‌ رسالت‌ و وحی‌ باز می‌گردد (نک‍ : حائری‌، همانجا) و اين‌ عقيدۀ فرقۀ ذمّاميّه‌ از غلاة شيعه‌ است‌ كه‌ جبرئيل‌ را به‌ جهت‌ اشتباهش‌ در تقديم‌ رسالت‌ به‌ محمد (ص‌) به‌ جای‌ علی‌ بن‌ ابی‌طالب‌ (ع‌) سرزنش‌ كرده‌اند (ابن‌ جوزی‌، 98)، اما با توجه‌ به‌ اينكه‌ اماميه‌ غاليان‌ را كافر می‌دانند (مفيد، 63) و نيز اعتقاد ابن‌حماد به‌ امين‌ بودن‌ جبرئيل‌ و خاتميت‌ حضرت‌ محمد (ص‌) (ابن‌ شهر آشوب‌، مناقب‌، 3/ 29، 66، 261، 295) اين‌ گفته‌ صحيح‌ به‌ نظر نمی‌رسد. بعضی‌ گفته‌اند: مقصود از امين‌، امين‌ اسلام‌ در نزد مردم‌ و آنچه‌ در روز شورا انجام‌ داده‌ است‌، بوده‌ كه‌ در اين‌ صورت‌ مرجع‌ ضمير خلافت‌ است‌ (حائری‌، همانجا). در اين‌ ميان‌ نظر شوشتری‌ (2/ 566-567) با توجه‌ به‌ اعتقادات‌ ابن‌حماد درست‌تر به‌ نظر می‌آيد. وی‌ گفته‌ است‌ منظور تعريض‌ به‌ ابوعبيدۀ جراح‌ است‌ كه‌ امين‌ امت‌ لقب‌ يافته‌ (بخاری‌، 4/ 216) و در مسألۀ خلافت‌ ابوبكر بسيار كوشيده‌ بود. 

مآخذ

آقابزرگ‌، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة، قرن‌ 4، بيروت‌، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن‌، تلبيس‌ ابليس‌، قاهره‌، 1368 ق‌/ 1949 م‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد بن علی، معالم‌ العلماء، نجف‌، 1380 ق‌/ 1960 م‌؛ همو، مناقب‌ آل‌ ابی‌ طالب‌، قم‌، المطبعة العلمية؛ ابن‌ صوفی‌، علی‌ بن محمد، المجدی‌، به‌ كوشش‌ محمود مهدوی‌ دامغانی‌، قم‌، 1409 ق‌/ 1989 م‌؛ ابوالفتوح‌ رازی‌، حسين‌ بن علی، تفسير، به‌ كوشش‌ ابوالحسن‌ شعرانی‌ و علی‌ اكبر غفاری‌، تهران‌، 1383 ق‌؛ افندی‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1401 ق‌/ 1981 م‌؛ امينی‌، عبدالحسين‌، الغدير، بيروت‌، 1387 ق‌/ 1967 م‌؛ بخاری‌، محمد بن اسماعیل، صحيح‌، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ بياضی‌، علی‌ بن یونس، الصراط المستقيم‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر بهبودی‌، تهران‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ حائری‌، محمد بن اسماعیل، منتهی‌المقال‌، تهران‌، 1300 ق‌/ 1883 م‌؛ حر عاملی‌، محمد بن حسن، امل‌ الآمل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، بغداد، 1385 ق‌/ 1965 م‌؛ خاقانی‌، علی‌، شعراء الحلّة، نجف‌، 1372 ق‌/ 1952 م‌؛ خويی‌، ابوالقاسم‌، معجم‌ رجال‌ الحديث‌، بيروت‌، 1398 ق‌/ 1978 م‌؛ شوشتری‌، قاضی‌ نورالله‌، مجالس‌ المؤمنين‌، تهران‌، 1375 ق‌/ 1955 م‌؛ طريحی‌، فخرالدين‌ بن محمد، المنتخب‌، نجف‌، 1379 ق‌/ 1959 م‌؛ طوسی‌، محمد بن حسن، اختيار معرفة الرجال‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ مصطفوی‌، مشهد، 1348 ش‌؛ علامۀ حلی‌، حسن‌ بن یوسف، ايضاح‌ الاشتباه، تهران‌، 1319 ق‌/ 1901 م‌؛ قمی‌، عباس‌، الكنی‌ و الالقاب‌، تهران‌، 1397 ق‌/ 1977 م‌؛ مفيد، محمد بن نعمان، شرح‌ عقائد الصدوق‌، تبريز، 1371 ق‌/ 1951 م‌؛ مهدوی‌، محمود (نک‍ : ابن‌ صوفی‌ در همين‌ مآخذ)؛ نجاشی‌، احمد بن علی، رجال‌، به‌ كوشش‌ موسی‌ شبيری‌ زنجانی‌، قم‌، 1407 ق‌/ 1987 م‌. 

احمد بادكوبه‌ هزاوه‌