ابن شجری

ابن‌شجری، ابوالسعادات هبةالله بن علی علوی حسنی (450-20 رمضان 542 ق / 1058-12 فوریۀ 1148)، نحوی، لغوی، ادیب و شاعر شیعی. نسب او به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد و به همین سبب علوی حسنی نامیده شده است. دربارۀ شهرت یافتن او به ابن‌شجری اختلاف است. یاقوت (19 / 282) او را از طرف مادر به خاندان «شجری» منسوب می‌داند، اما ابن‌خلکان (6 / 50) انتساب او را هم به این خاندان محتمل می‌داند و هم به قریۀ شجره واقع در نزدیکی مدینه (برای نظرات دیگر نک‍ ‍: سیوطی، 1 / 324).
وی ادب و نحو را نزد ابن‌طباطبا، خطیب تبریزی، سعید بن علی سُلالی و ابن‌فَضال مُحاشِعی آموخت و علم حدیث را نزد جماعتی از شیوخ چون ابوالحسن مبارک ‌بن عبدالجبار صیرفی و محمد بن سعید بن نبهان کاتب فرا گرفت (یاقوت، 19 / 282-283؛ قفطی، 3 / 356؛ ابن‌خلکان، 6 / 46) و از دوریستی، ابن‌قدامه و دیگران روایت کرد (افندی، 5 / 318). وی هرگز از دانش اندوزی نیاسود، چنانکه در سن پیری نیز در درس ابوالحسین بن طیوری و برخی دیگر حاضر می‌شد (ذهبی، 2 / 463)، حال آنکه او خود در فنون ادب تجارب بسیار اندوخته و در بغداد، سرور نحودانان گشته بود و چندی هم، به نیابت از سوی الطاهر ابوعبدلله احمد بن ابی الحسن علوی، نقیب طالبیان در محلۀ کرخ بغداد بود (ابن‌انباری، 284؛ ابن‌کثیر، 11 / 223). گویند وی مدت 70 سال به تدریس نحو و ادب اشتغال داشت. در این مدت طولانی بسیاری از مشاهیر نحو و لغت، چون تاج‌الـدین کنـدی، ابـوالبـرکات ابن‌انبـاری (یاقوت، 19 / 283؛ ابن‌انباری، 286) و ابن‌خشاب (فیروز‌آبادی، 278) از او دانش آموختند؛ عده‌ای چون شیخ برهـان‌الدین حمـدانی قزوینی و قطب راوندی نیز از او روایت حدیث کردند (افندی، همانجا).
مقام ارجمند او را همگان ستوده‌اند: منتجب الدین (ص 197) او را فاضل و صالح دانسته است؛ ابن‌انباری (صص 285-286) سلسلۀ مشایخ او را در نحو به علی (ع) رسانده است؛ یاقوت (همانجا) نیز وی را بسیار ستوده و گفته است در علم نحو یگانۀ روزگار بود، اشعار و احوال و ایام عرب را نیک می‌دانست و در ادب تسلط کامل و کافی داشت. ابن‌هشام (1 / 45، 60، 64، 65، جم‍‌ ) به آراء و نظرات او در چندین مورد استناد کرده و ابن‌خلکان (6 / 46-47) به تبحر او در استشهاد به شعر عرب اشاره نموده است. بدین سان ابن‌شجری به درجه‌ای از اعتبار و شهرت رسیده بود که بزرگی چون زمخشری، هنگام بازگشت از سفر حج، در بغداد به دیدنش رفت و در حضور عده‌ای، از جمله ابن‌انباری، در باب حدیث و شعر و ادب با او به مباحثه پرداخت (یاقوت، 19 / 128؛ ابن‌خلکان، همانجا). ابن‌شجری شعر نیز می‌سرود، اما از اشعار او تنها دو قطعۀ کوتاه مجموعاً 5 بیت و نیز 16 بیت از یک قصیده در مدح وزیر نظام‌الدین ابونصر مظفر باقی مانده است (ابن‌خلکان، 6 / 47- 48). گویا اشعار وی مورد پسند اهل ادب نبوده است، چنانکه حسن بن احمد بن جکینا شاعر بغدادی شعر او را مورد طعن قرار داده است (ابن‌خلکان، 6 / 49؛ ابن‌شاکر، 1 / 321). ابن‌شجری در بغداد چشم از جهان فروبست و در کرخ که محله شیعه‌نشین بغداد بود، به خاک سپرده شد (قفطی، 3 / 356). 

آثـار

 از وی آثاری در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که عبارتند از:
1. الامالی. این کتاب یکی از آثار کم‌نظیر و ارزشمند است که صاحب آن بسیاری از آراء نحوی را با شواهد شعری مختلف در 84 مجلس برای شاگردانش املا کرده است. تاریخ بسیاری از مجالس دقیقاً ثبت شده، اما از شروع نخستین مجلس اطلاع دقیقی در دسـت نیسـت و با تـوجه بـه اینـکه مجلـس هـشتـم در اوایل جمادی‌الاوّل 524 ق املا گردیده و پس از آن به طور مرتب ادامه داشته است، شروع آن احتمالاً در اوایل ربیع‌الاول همان سال بوده است.
ابن‌شجری در این کتاب آراء بسیاری را بدون ذکر نام آورده است. به‌عنوان مثال چند فصل کامل از کتاب الازهیۀ هروی را بدون ذکر مأخذ نقل کرده است ( الامالی، 2 / 343-351؛ قس: هروی، 148-157؛ ابن‌شجری، مالم ینشر، 30-31؛ قس: هروی، 54-55، جم‍‌ ). 
وی بخش وسیعی از الامالی را (نک‍ : ابن‌شجری، مالم ینشر، 41-65) به ذکر لغزشهای مکی بن ابی طالب مغربی در کتاب مشکل اعراب القرآن اختصاص داده است. برخی از متأخران (ضامن، 6-7) انگیزۀ این کار او را اختلافات مذهبی دانسته‌اند و گفته‌اند که چون مکی بن ابی طالب مالکی مذهب بوده و در چند جا از نوشته‌هایش معتزله را مورد انتقاد قرار داده و آنان را ملحد دانسته، ابن‌شجری در مقام دفاع از معتزله به طرح این انتقادات پرداخته است، اما دربارۀ این سخن باید اندکی تردید کرد، چه همۀ موارد نیز چندان نابجا نیست (ابن‌شجری، همان، 43). کتاب الامالی در 1349 ق در دو مجلد در حیدر‌آباد به طور ناقص به چاپ رسیده و یک بار نیز در بیروت بدون ذکر تاریخ، تجدید چاپ شده است. بخش پایانی آن با عنوان مالم ینشر من الامالی الشجریة به کوشش حاتم صالح ضامن در 1405 ق / 1984 م در بیروت چاپ شده که بقیۀ مجلس 78 تا مجلس 84 را شامل می‌شود.
2. الحماسة. این اثر گلچینی از بهترین اشعار شعرای جاهلی و اسلامی عصر اموی و عباسی است که وی به تقلید از حماسۀ ابوتمّام و بحتری گرد آورده است. برخی معتقدند که درسلسلۀ حماسه‌های عرب، اثر ابن‌شجری از همه ارزشمندتر است (مردم‌بک، 45 / 882). حماسه در 1345 ق توسط مستشرق آلمانی فریتس کرنکو در حیدر‌آباد و در 1970 م به کوشش عبدالمعین الملوحی و اسماء الحمص در دمشق به چاپ رسیده است.
3. مختارات شعراء العرب، شامل 50 قصیده از قصاید معروف عصر جاهلی و مخضرمین است. این اثر در 1306 ق در قاهره چاپ سنگی شده، در 1344 ق به کوشش محمود حسن الزناتی در قاهره و یک بار دیگر در 1975 م به کوشش علی‌محمد البجاوی در همانجا به چاپ رسیده است.
4. منظومۀ ابن الشجری. این اثر در 1330 ق در قاهره چاپ شده است.
افزون بر اینها، نسخه‌ای از یک فرهنگ مشترکات لفظی در برلین مضبوط است (GAL, S, I / 493) که شاید همان ما اتفق لفظه و اختلف معناه باشد که یاقوت (19 / 283) از آن نام برده است.
آثار دیگری هم برای ابن‌شجری ذکر کرده‌اند که عبارتند از: 1. الانتصار. هنگامی که ابن‌شجری املای کتاب الامالی را به پایان برد، ابن‌خشاب از وی خواست تا آن را نزد او فرا گیرد، اما وی نپذیرفت. در نتیجه ابن‌خشاب به ردّ بعضی از موضوعات کتاب پرداخت و ابن‌شجری در پاسخ آن الانتصار را نوشت (یاقوت، همانجا؛ قفطی، 3 / 356-357)؛ 2. شرح التصریف الملوکی ابن‌جنی؛ 3. شرح اللمع ابن‌جنی (ابن‌خلکان، 6 / 45). 

مآخذ

 ابن‌انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم السامرایی، بغداد، 1959 م؛ ابن‌تغری بردی. النجوم؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ ابن‌شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر؛ ابن‌شجری، هبةالله بن علی، الامالی، حیدر‌آباد دکن، 1349 ق؛ همو، الحماسة، به کوشش فریتس کرنکو، حیدر‌آباد دکن، 1345 ق؛ همو، مالم ینشر من الامالی الشجریة، به کوشش حاتم صالح ضامن، بیروت، 1405 ق / 1984 م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ ابن‌هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، مکتب التجاریة الکبرى؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد الحسینی، قم، 1401 ق؛ ذهبی، محمد ابن‌احمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1965 م؛ ضامن، حاتم صالح، مقدمه بر مالم ینشر (نک‍ ‍: ابن‌شجری در همین مآخذ)؛ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، البلغة، به کوشش محمد المصری، دمشق، 1392 ق / 1972 م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه‌الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1374 ق / 1959 م؛ مردم بک، عدنان «التعریف و النقد»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، شم‍ ‍45، 1390 ق / 1970 م؛ منتجب‌الدین، علی بن عبیدلله، فهرست اسماء علماء الشیعة، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، بیروت، 1406 ق؛ هروی، علی بن محمد، الازهیة، به کوشش عبدالمعین الملوحی، دمشق، 1391 ق / 1971 م؛ یاقوت، ادبا، نیز: 

 GAL, S. 

عنایت فاتحی‌نژاد