ابن اذینه

اِبْنِ اُذَینه، عمر بن محمد بن عبدالرحمن بصری، محدّث و فقیه در سدۀ 2ق / 8م. از زندگی و تاریخ ولادت و مرگ او چیز زیادی دانسته نیست. همین اندازه روشن است كه او از اصحاب امام جعفر صادق (ع) بوده است (برقی، 47؛ نجاشی، 283). وی را از شاگردان و اصحاب امام موسی كاظم (ع) نیز دانسته‌اند (برقی همانجا). به گفتۀ نجاشی او از طریق مكاتبه از امام صادق (ع) روایت كرده است. اگر این سخن درست باشد، بی‌تردید وی به طور مستمر در بصره می‌زیسته است و احتمالاً به همین دلیل است كه او را بزرگ ظشیعیانبصره شمرده‌اند (ص 283). رجال‌شناسان شیعی عموماً وی را ثقه دانسته‌اند (طوسی، الفهرست، 240؛ علامه حلّی، 59؛ مجلسی، 160). نوری گوید كه وثاقت ابن اذینه مورد اتفاق جملگی محدثان و رجال‌شناسان شیعی است (3 / 636). ابن اذینه روایات بسیاری را نقل كرده و نام او در سلسله اسناد 482 حدیث آمده است، (خویی، 13 / 20). بیش‌تر این روایات كه به خصوص از امام صادق (ع) است، از طریق زرارة بن اَعْین (نك‍ : ه‍ د، آل اعین) صحابی و محدّث مشهور شیعی نقل شده است (طوسی، اختیار معرفةالرجال، 1(1) / 64، 1(2) / 144، 178)، اما او افزون بر زراره از محدثان دیگری نیز روایت كرده كه از آن میان به این كسان می‌توان اشاره كرد: عبیدالله حلبی (طوسی، همان، 1(2) / 152)، اَبان بن ابی عیاش (قهپایی، 3 / 156)، فُضیل بن یسار كوفی (نوری، 3 / 644)، بُكَیر بن اعین و عبیدبن زراره (نك‍ : ه‍ د، آل اعین) و محمد بن مسلم (خویی، 13 / 20). غالب محدثان سدۀ 2ق از ابن اُذینه روایت كرده‌اند. بنام‌ترین آنان عبارتند از: ابن‌ابی‌عُمَیر (نجاشی، 284)، ابن‌رئاب (طوسی، الاستبصار، 3 / 314)، احمد بن میثم بن دُكَین، صفوان (طوسی، الفهرست، 240)، حسن ابن محمد سماعه (تفرشی، 255)، اسحاق بن ابراهیم بن عمر یمانی (قهپایی، 3 / 156)، حریز، عثمان بن عیسی، جمیلی بن درّاج، حماد ابن عیسی، علی بن حسن بن رباط، منصور بن یونس، منصور بزرج، علی بن اسباط، احمد بن عایذ و پدرش، محمد بن صَدَقة بصری، درست بن ابی منصور، محمد بن عمر، عبدالعظیم بن عبدالله حسنی (غروی حائری، 1 / 631-632)، احمدبن محمدبن عیسی و پدرش (كاظمی، 123)، حسین بن سعید و یونس بن عبدالرحمن (خویی، 13 / 20).
هر چند غالب روایات ابن اذینه فقهی است، اما گاه روایاتی در مقولۀ امامت و دیگر مسائل كلامی نیز از وی نقل شده است و این نشان می‌دهد كه وی در علم كلام نیز دستی داشته است. روایت نوری (3 / 636) كه می‌گوید ابن اذینه با مخالفان فكری خود به مباحثه می‌پرداخته، مؤید این نظر است.
طوسی (الفهرست، 240) آورده است كه ابن اذینه اثری با عنوان «كتاب الفرائض» در دو نسخۀ كوچك و بزرگ داشته كه احمد بن میثم بن دكین آن را روایت كرده است. اكنون از این اثر جز نامی بر جای نمانده است.
طوسی در اختیار معرفة الرجال (1 / 4 / 335) از محدث دیگری به نام محمد بن عمر بن اذینه یاد كرده كه در دیگر منابع رجالی شیعی پس از وی نیز آمده است. این امر كه شخص مذكور همان صاحب ترجمه در مقالۀ حاضر باشد، محل تردید است. طوسی می‌گوید كه وی كوفی بوده و از مهدی عباسی گریخته و در یمن درگذشته و لذا روایات زیادی از او نقل نشده است. برقی (ص 21) این شخص را مدنی می‌داند. از مجموع این سخنان چنین برمی‌آید كه این دو كس یكی نبوده‌اند، زیرا عمر بن اذینه بصری بود و روایات بسیاری نیز از او نقل شده است. ممكن است محمد فرزند عمر بن اذینه بوده باشد. روایت طوسی (همانجا) كه می‌گوید محمد به دلیل شهرت پدرش، به ابن اذینه مشهور گشته است، این احتمال را تقویت می‌كند.

مآخذ

برقی، احمد بن عبدالله، رجال، به كوشش سید كاظم موسوی، تهران، 1342ش؛ تفرشی، میرمصطفی، نقد الرجال، قم، انتشارات الرسول المصطفی، خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، منشورات مدینة العلم؛ طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، به كوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348ش؛ همو، الاستبصار، تهران، 1390ق؛ همو، الفهرست، به كوشش محمود رامیار، مشهد، 1351ش؛ علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، تهران، 1311ق؛ غروی حائری، جامع الرواة، بیروت، 1983م؛ قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، به كوشش سید ضیاءالدین علاّمه اصفهانی، اصفهان، 1387ق؛ كاظمی، محمدامین، هدایة المحدثین، به كوشش سید مهدی رجائی، قم، 1045ق؛ مجلسی، محمدباقر، الوجیزه، تهران، 1312ق؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به كوشش سید موسی شبیری زنجانی، قم، 1407ق؛ نوری، میرزا حسین، مستدرك الوسائل، قم، موسسۀ اسماعیلیان.

حسن یوسفی اشکوری