ابن ابی الرجال، صفی الدین

اِبْنِ اَبی الرِّجال، صفیّ‌الدّین احمد بن صالح یمنی (1029-1092ق / 1620-1681م)، مورخ، فقیه، ادیب، شاعر، قاضی و خطیب صنعاء و از عالمان شیعی زیدی یمن. در «شَبَط» واقع در اُهْنوم (مغرب صنعاء) متولد شد. گفته‌اند نسبش به خلیفۀ دوم عمربن خطاب می‌رسد (شوكانی، 1 /  59). در شهرهای شِهاره (اهنوم)، صَعده، تَعِز، اَبّ، حَرجه و صنعاء از عالمان و فقیهان و محدّثان زیدی، مالكی و شافعی چون امام محمّد بن قاسم، سید ابراهیم بن محمّد مؤیدی، سید عزّالدّین بن دُرَیب، سید محمّد بن حسن بن قاسم، قاضی احمد بن سعدالدین مستوری، قاضی ابراهیم بن یحیی سُحولی و دیگران حدیث و فقه آموخت (EI1) و از برخی از آنان اجازۀ روایت گرفت و در صنعاء، شهارة و صعده صاحب حوزۀ درس شد (شوكانی، 1 /  59؛ محبّی، 1 / 220). وی آن قدر شهرت یافت كه امام زیدی متوكّل علی‌الله اسماعیل بن قاسم (1019-1087ق / 1610-1676م) او را به خدمت خود خواند و به مقام منشیگری خویش و خطیبی صنعاء گماشت. ابن ابی الرّجال تا پایان زندگی متوكّل در این مقام باقی بود (محبّی، 1 / 220؛ سید، مصادر، 243؛ EI2).
ابن ابی رجال از محقّقان و نویسندگان بنام روزگار خویش بود و آثار متنوّعی در تاریخ، تفسیر، كلام، ادب و فقه پدید آورده است. با اینكه تحصیل و تخصص عمدۀ او در فقه و حدیث بود و از عالمان دین شمرده می‌شد، بیش از همه به تاریخ دلبستگی داشته و چند اثر در این زمینه پدید آورده است. مشهورترین نوشتۀ او كه مایۀ شهرت وی گردیده كتاب مطلع البدور و مجمع البحور در تاریخ است. این كتاب شرح حال بیش از 1360 تن از علما و ائمه و رؤسای یمن را در بر دارد (محبی، 1 / 220؛ فهرس الكتب العربیة، 8 / 241). ابن اثر به گفتۀ محبی در 7 مجلد است (همانجا) و به گفتۀ شرف‌الدین (4 / 241) از مهم‌ترین تراجم بزرگان زیدی است و بسیاری از تاریخ‌نگاران اخیر به آن استناد كرده‌اند. ظاهراً این كتاب تاكنون چاپ نشده، اما نسخه‌های خطی آن در كتابخانۀ جامع كبیر شهر صنعاً (فهرست مخطوطات مكتبة الجامع الكبیر، 4 / 1810-1811) و موزۀ بریتانیا (ریو، 158) و برخی كتابخانه‌های دیگر (سید، فهرس المخطوطات المصوّرة، 2(3) / 280) موجود است و آقابزرگ نسخه‌های بخشهایی از آن را دیده است (الذریعة، 21 / 153). كحاله از كتاب دیگر او با عنوان معجم فی رجال الزّیدیة یاد می‌كند (1 / 253). كتاب دیگر او در همین زمینه تیسیر الاعلام بتراجم ائمة التفسیر الاعلام است كه در شرح احوال مفسّران زیدی است. اثر دیگر او شرحی است بر كتاب المُشجَّر تألیف ابن جلال كه در تاریخ امان زیدی است و نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ آمبروزیانا در میلان موجود است (سید، مصادر، 224).
ابن ابی الرّجال آثار دیگری نیز دارد كه از جملۀ آنهاست: اعلام المُوالی بكلام ساداته الاعلام المَوالی؛ تفسیر (تیسیر) الشریعة لوارد الشریعة كه نسخۀ خطی آن در در موزۀ بریتانیاست (ریو، 139, 140)؛ الریاض الندیة فی انّ الفرقة الناجیة هم الزّیدیة، كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ آمبروزیانا موجود است (EI2)؛ الموازین الرّجیحة للبراهین الصحیحة كه شرحی بر كتاب العقیدة الصحیحة تألیف امام متوكل اسماعیل است و نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ آمبروزیانا است (همان)؛ مجالس التفهیم (فهرست مخطوطات مكتبة الجامع الكبیر، 2 / 727)؛ حیاة الروح فی الاستدلال بشهادة النَبّی (همان، 2 / 604)؛ مجاز من اراد الحقیقة من مراد حماة الحقیقة (GAL, S, II / 561)؛ نبذة فی تراجم مختصرة لبعض المؤلفین من ائمة الزیدیة ... (سید، مصادر، 244).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، 1959م؛ همو، مصادر تاریخ الیمن، قاهره، 1974م؛ شرف‌الدین، احمد حسین، تاریخ الیمن الثقافی، قاهره، 1967م؛ شوكانی، محمدبن علی، البدر الطالع، قاهره، 1348ق؛ فهرس الكتب العربیة التی وردت للدار، 1930-1937، قاهره، 1942م؛ فهرست مخطوطات مكتبة الجامع الكبیر، به كوشش احمد عبدالرزاق رقیحی و دیگران، یمن، 1984م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ محبی، محمد امین، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت، دارصادر؛ منجّد، صلاح‌الدین، فهرست المخطوطات العربیة بمكتبة الامبروزیانا بمیلانو، بیروت، 1980م؛ نیز:

EI1; EI2; GAL, S; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894.

حسن یوسفی اشکوری