ابطح

اَبْطَح (مُحَصّب)، ناحیه‌ای بین مكه و منى، بر سر راه مدینه، در یك فرسخی شهر مكه كه از یك سوی به كوه حُجون و بطن وادی و از جانب دیگر به مسجد سلسبیل محدود است (ازرقی، 2 / 129). به گفتۀ بكری ابطح منطقه‌ای است در شمال مكه كه هر وقت سیل جاری می شود همۀ آن را فرا می‌گیرد (1 / 257) و منزلگاه (خَیف) بنی كنانه بوده است (ازرقی، 2 / 130).

وجه تسمیه

این ناحیه را بدان سبب ابطح خوانده‌اند كه هموار یا بستر سیل بوده است. در مآخذ تاریخی و جغرافیایی آن را اَباطِح و بَطحاء نیز نامیده‌اند و همچنین محصّب، از آن رو كه پر از سنگ‌ریزه و شن است (ابن كثیر، 80-81). طبق روایات منابع اسلامی در این مكان بود كه حضرت آدم (ع) به امر جبرئیل، شیطان را با سنگ‌ریزه زد (یعقوبی، تاریخ، 1 / 6). گاهی نیز از محصّب به عنوان كوه نام برده شده است (یعقوبی، البلدان، 78) و بعضی ناحیۀ ابطح را ذی طوی نامیده‌اند كه یاقوت آن را رد كرده است (1 / 74).

سابقۀ تاریخی

در دورۀ جاهلیت، قُصَیّ بن كلاب بن مرّة بن لؤی از نیاكان پیامبر اسلام خاندان قریش را كه در حجاز پراكنده بودند، گرد آورد و بر سر ریاست بر كعبه و مكه با قبایل خُزاعه و بنی بكر در ابطح جنگید. عدّۀ بسیاری از دو طرف كشته شدند و سرانجام كار به مصالحه انجامید و یعمر بن كعب بن لیث از بزرگان عرب بین آنان داوری كرد كه در نتیجه سیادت و امارت مكّه به قصّی داده شد و قبایل خُزاعه و بنی بكر از مكّه كوچ كردند. قصّی خاندان قریش را به دو دسته تقسیم كرد: دسته‌ای را در ابطح فرود آورد كه به قریش بِطاح شهرت یافتند. دستۀ دوم در ظَهرِ (بیرون) مكه سكنی گزیدند كه به قریش ظواهر مشهور شدند (ابن سعد،1 / 71). عبدالمطّلب جدّ پیامبر اسلام را كه ابوالبطحاء و سید البطحاء گفته‌اند، نیز به علّت انتساب به قصّی و بطاح است (نویری، 16 / 40-42) و پیامبر اسلام را كه ابطحی نامیده‌اند به دلیل انتسابش به عبدالمطلب و سكونت در بطحاء بوده است (حمیری، 7). نخستین باری كه پیامبر به دستور پروردگار دعوت خود را آشكار ساخت، در ابطح بود (یعقوبی، تاریخ، 2 / 24). در 7ق / 628م پیامبر اسلام پس از پیمان صلح حدیبیه برای گزاردن حجّ عمره به مكّه رفت. نقل شده است كه وی در هیچ منزلی فرود نیامد مگر در ابطح. در فتح مكه نیز در ابطح منزل كرد و مردم مكه در آنجا با وی بیعت كردند (ابن سعد، 1 / 122، 8 / 236).

مآخذ

ابن سعد، محمد، طبقات الكبری، به كوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر؛ ابن كثیر، تقویم البلدان، به كوشش رنو و دسلان، پاریس، 1840م؛ ازرقی، محمدبن عبدالله، اخبار مكة، به كوشش رشدی صالح ملحس، مكه، 1357ق؛ حمیری، محمدبن عبدالمنعم، الرّوض المعطار، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛ نویری، شهاب‌الدین احمد، نهایة الارب، قاهره، 1374ق؛ یاقوت، بلدان، بیروت، 1374ق / 1955م؛ یعقوبی، احمدبن واضح، البلدان، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، 1337ق؛ همو، تاریخ، بیروت، 1379ق.

علی رفیعی