ابراهیم استرآبادی

اِبْراهیمِ اِسْتِرابادی (د 965 ق / 1558 م)، از خوشنویسان تعلیق و نستعلیق ایران. ابراهیم نستعلیق را خوب (سام میرزا، 136) و تعلیق را استادانه می‌نوشت. قمی گوید: وی تعلیق را «به غایت نازک و صاف ساخت» تا جایی که او را سومِ خواجه عبدالحیّ و درویش عبداللـه به شمار آورده‌اند که هر دو از استادان قلم تعلیق بوده‌اند (ص 47). او مدتی منشی آستانۀ رضوی (سام میرزا، 136) بوده و زمانی نیز در قم به کتابت پرداخته است، اما کتیبۀ سر درِ شمالی ایوان جنوبی آستانۀ حضرت معصومه (ع) که قُمی کتابت آن را به وی نسبت داده، خط اسماعیل فرزند اوست (مدرّسی، 1 / 76). او شعر نیز می‌سروده و از دانشوران روزگار خود بوده است.
ابراهیم را در شمار 40 خوشنویس کتابخانۀ بایسنقر میرزای تیموری نام برده‌اند و این اشتباه از مصطفی عالی (صص 27- 28) سرزده که نام و زمان زندگانی هنرمندان روزگار تیموریان و صفویان را درهم آمیخته است، نام ابراهیم را نخستین بار در تذکرۀ تحفۀ سامی می‌یابیم که در 957 ق / 1550 م در دست تألیف بوده و مؤلف آن می‌نویسد که در این کتاب شرح احوال هنرمندانی را آورده که «از طلوع آفتاب عالمتاب این دولت عظمى (صفویان) الی یومنا هذا لوای فصاحت افراشته‌اند» (سام میرزا، 4، 27). بنابراین او به هنگام تألیف تحفۀ سامی زنده بوده، زیرا سام میرزا هر جا از هنرمندِ در گذشته‌ای نام برده از سال و جای درگذشت او نیز یاد کرده است، در حالی که بیان وی در مورد ابراهیم استرابادی زنده بودن وی را در هنگام تألیف این کتاب نشان می‌دهد (ص 76). سال درگذشت او را نویسندۀ ریحان نستعلیق 965 ق (بیانی، 14) و اصفهانی 990 ق (ص 250) آورده‌اند که قول صاحب ریحان نستعلیق به سبب نزدیکی با روزگار ابراهیم درخور پذیرش است. احوال و آثار ابراهیم را تذکره‌نویسان متأخر گویا به سبب آنکه نسبت استرابادی را در آثار خود به کار نمی‌برده، با احوال و آثار بعضی از خوشنویسان همنام او درآمیخته‌اند (بیانی، 8، 21)، مثلاً آنچه میرزا حبیب اصفهانی در زیر نام ابراهیم منشی آورده (ص 251) برگردان نارسایی است از شرح حال ابراهیم استرابادی در گلستان هنر که بعداً به همان‌گونه در احوال و آثار خوشنویسان آمده است. پس به احتمال می‌توان گفت که نسخۀ اسکندرنامۀ ترکی موجود در کتابخانۀ سلطنتی (سابق) ایران با رقم «الفقیر ابراهیم المنشی الحضرة الرّضوی به تاریخ شهر رمضان المبارک 937» که در آن به منشیگری او در آستانۀ رضوی اشارۀ آشکار دارد (بیانی، 21) به قلم اوست. دو قطعه خط موجود در مرقّع بهرام میرزا مورّخ 932 ق و مرقّع امیر غیب بیک را که هر دو کتابخانۀ اوقاف استانبول نگاهداری می‌شود، نیز به سبب همسانیِ شیوۀ رقم و نزدیکی زمان (در مورد قطعۀ نخست) با اسکندرنامۀ یاد شده (بیانی، 8)، می‌توان منسوب به او پنداشت. دور نیست که دو قطعۀ دیگر که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی و کتابخانۀ سلطنتی (سابق) موجود است و به خواجه ابراهیم نسبت داده شده و نیز از آنِ وی باشد.

مآخذ

اصفهانی، میرزاحبیب، خط و خطاطان، قسطنطنیه، 1306 ق؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، 1345 ش؛ سام میرزا، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایونفرخ، تهران، 1347 ش؛ عالی، مصطفی، مناقب هنروران، استانبول، 1926 م؛ قمی، قاضی احمد، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1352 ش؛ مدرّسی طباطبائی، حسین، تربت پاکان، قم، 1335 ش.

محمدحسن سمسار