ابن اعثم کوفی

اِبْنِ اَعْثَمِ كوفی‌، ابومحمد احمد بن‌ علی‌ معروف‌ به‌ ابن‌ اعثم‌ كوفی‌ (د 314 ق/ 926 م)، محدّث‌، شاعر و مورخ‌ شیعی‌. از زادگاه‌ و تاریخ‌ تولد و زندگانی‌ وی‌ آگاهی‌ دقیقی‌ در دست‌ نیست‌. در نام‌ و نسب‌ وی‌ نیز اختلاف‌ كرده‌اند: یاقوت‌ (2/ 230) نام‌ وی‌ را احمد و برخی‌ محمّد آورده‌اند (ابن‌ اعثم‌، 2؛ GAS, I/ 220; S, GAS, I/ 329). همچنین‌ لفظ اعثم‌ را كه‌ لقب‌ پدر او بوده‌ است‌، گاهی‌ دربارۀ خود ابن‌ اعثم‌ به‌ كار برده‌اند. یاقوت‌ او را مورخی‌ شیعه‌ دانسته‌ كه‌ نزد اصحاب‌ حدیث‌ ضعیف‌ شمرده‌ شده‌ و تصریح‌ كرده‌ كه‌ خود، كتاب‌ ابن‌‌اعثم‌ را دیده‌ است‌، امّا شوشتری‌ او را شافعی‌ مذهب‌ و از ثقات‌ متقدّمین‌ دانسته‌ است‌ (1/ 278). ابن‌‌اعثم‌ شعر نیز می‌سرود و یاقوت‌ ابیاتی‌ از اشعار او را كه‌ برای‌ ابوالحسین‌ بن‌ سلّامی‌ بیهقی‌ انشاء كرده‌ آورده‌ است‌ (2/ 230-231). ابن‌ حجر شعر او را متوسط شمرده‌ است‌ (1/ 138). 

آثار

آثار ابن‌ اعثم‌ كه‌ ذكر آنها در كتب‌ تاریخی‌ آمده‌، عبارتند از: 
1. کتاب الفتوح‌ در تاریخ‌. این‌ كتاب‌ به‌ نامهای‌ تاریخ‌ فتوح‌ (غفاری‌، 4) و فتوحات‌ الشام‌ (حاجی‌ خلیفه‌، 2/ 1237) نیز معرفی‌ شده‌ است‌. این‌ كتاب‌ یكی‌ از اسناد مهم‌ تاریخی‌ صدر اسلام‌ است‌ كه‌ در آن‌، مؤلف‌ از مورخان‌ و محدّثانِ‌ بنامی‌ مانند مداینی‌، واقدی‌، زهری‌، ابومخنف‌، ابن‌ كلبی‌ و چند راوی‌ دیگر به‌ عنوان‌ منابع‌ خود نام‌ برده‌ است‌. كتاب‌ الفتوح‌ از آن‌ روی‌ كه‌ مطالب‌ مهمی‌ دربارۀ حوادث‌ عراق‌، فتح‌ خراسان‌، ارمنستان‌، آذربایجان‌ و همچنین‌ جنگهای‌ اعراب‌ و خزرها و روابط بیزانس‌ و اعراب‌ دارد از اهمیت‌ و اعتبار بسیاری‌ برخوردار است‌ (روحانی‌، 452). 
2. کتاب تاریخ‌. این‌ كتاب‌ به‌ گفتۀ یاقوت‌ (2/ 231) به‌ احتمال‌ قریب‌ به‌ یقین‌ ذیلی‌ بر كتاب‌ اول‌ وی‌ یعنی‌ فتوح‌ است‌. چون‌ به‌ تصریح‌ ابن‌ حجر (1/ 138) كتاب‌ فتوح‌ وی‌ شامل‌ حوادث‌ سقیفۀ بنی‌ ساعده‌ تا زمان‌ هارون‌الرشید (د 193 ق/ 809 م) است‌. به‌ احتمال‌ قوی‌ حوادثِ پس‌ از آن‌، یعنی‌ از زمان‌ مأمون‌ (د 218 ق‌/ 833 م‌) تا المقتدر بالله‌ (د 320 ق‌/ 932 م‌) كه‌ در فتوح‌ چاپ‌ حیدرآباد آمده‌، باید همان‌ ذیلی‌ باشد كه‌ یاقوت‌ از آن‌ نام‌ برده‌ است‌. قسمتی‌ از كتاب‌ تاریخ‌ ابن‌ اعثم‌ در 596 ق‌/ 1200 م‌ به‌ دستور یكی‌ از بزرگان‌ خوارزم‌ و خراسان‌ كه‌ نام‌ وی‌ مشخص‌ نیست‌ و با القاب‌ قوام‌الدولة والدین‌، حاتم‌الزمان‌ از وی‌ یاد شده‌، به‌ وسیلۀ دو مترجم‌ به‌ فارسی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌ (دبیرسیاقی‌، 893 -894). نام‌ مترجمان‌ را رضی‌الدین‌ سیدالكتاب‌ و مؤیدالدین‌ ماثر نابادی‌ گفته‌اند (استوری‌، 207-208)، امّا در منابع‌ در این ‌باره‌ اختلاف‌ است‌. 
چگونگی‌ ترجمه‌ و نسخه‌های‌ خطی‌ آن‌ در دو مقالۀ مبسوط در مجلۀ راهنمای‌ كتاب‌ آمده‌ است‌ (دبیرسیاقی‌، روحانی‌، همانجاها). 

مآخذ

ابن‌اعثم‌، احمد بن علی، فتوح‌، ترجمۀ احمد بن‌ محمد مستوفی‌ هروی‌، بمبئی‌، 1300، 1305 ق‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، لسان‌ المیزان‌، حیدرآباد دكن‌، 1329-1331 ق‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ دبیرسیاقی‌، محمد، «ترجمۀ فارسی‌ تاریخ‌ اعثم‌ و دو مترجم‌ آن‌»، راهنمای‌ كتاب‌، س‌ 19، شم‍ 11-12، بهمن‌ و اسفند 1355 ش‌؛ روحانی‌، محمدحسین‌، «تاریخ‌ اعثم‌ كوفی‌ و ترجمۀ آن‌»، راهنمـای‌ كتاب‌، س‌ 19، شم‍ 4-6، تیر ـ شهریور، 1355 ش‌؛ شوشتری‌، قاضی‌ نورالله‌، مجالس‌ المؤمنین‌، تهران‌، 1375 ق‌؛ غفاری‌، احمد بن محمد، تاریخ‌ نگارستان‌، به‌ كوشش‌ مرتضی‌ مدرسی‌ گیلانی‌، تهران‌، 1340 ش‌؛ یاقوت‌، ادبا؛ نیز: 

GAL, S; GAS; Storey, C. A., Persian Liteature, A Bio-bibliographical Survey, London, 1935. 
علی‌ رفیعی‌