دانشنامۀ خلیج فارس

با همۀ کوششهایی که تاکنون در ایران برای تحقیق دربارۀ خلیج فارس، این منبع آبی مهم و این منطقۀ تاریخی‌ـ فرهنگی، به انجام رسیده است، باید اذعان کرد که هنوز برای شناخت دقیق و معرفی مناسب آن، به صورت اثری مدون و علمی و به دور از تعصب که هم بتواند قبول عام و جهانی یابد و هم به عنوان سندی معتبر در معرفی صحیح این منطقۀ مهم از ایران و جهان، ماندگار باشد، فعالیت درخوری در کشور ما به انجام نرسیده است. هرچند گفتنی است که تاکنون کتابهایی دربارۀ خلیج فارس تألیف یا ترجمه شده است که برخی از آنها درخور اهمیت و توجه بسیارند و افزون بر آن، کوشش در جهت تهیه و چاپ اطلسِ نقشه‌های تاریخی خلیج فارس به نوبۀ خود کارهای ارزشمندی بوده که در سالهای اخیر به انجام رسیده است؛ با این‌همه، هیچ‌یک از این آثار نمی‌تواند جای بس خالی دانشنامه‌ای علمی و تخصصی عاری از حب و بغض دربارۀ خلیج فارس را پرکند. البته ابعاد مختلف ضرورت تألیف و تدوین چنین اثری در جمهوری اسلامی ایران، با توجه به توان تخصصی کشور، آشکارتر از آن است که نیازی به بازگو کردن آن باشد. تدوین دانشنامۀ خلیج فارس قاعدتاً به شناخت سواحل شمالی آن محدود نمی‌شود، بلکه به عنوان شناسنامۀ تاریخی‌ـ فرهنگی، اجتماعی‌ـ اقتصادی و سیاسیِ یک منطقۀ مهم از جهان امروز طراحی شده است. این دانشنامه با جامعیتی فراگیر در عرصۀ تمامی آنچه در طول تاریخ به عنوان منطقۀ خلیج فارس شناخته شده است، با مدخلهای گوناگون در حوزه‌های مختلف محیطی، زیستی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، و ... طراحی شده است.
آشکار است که تدارک و تدوین دانشنامۀ خلیج فارس کاری زمان‌بر است، اما با توجه به تجربیات پیشین مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در زمینۀ دانشنامه‌نویسی و نیز تدوین چند مجموعۀ بزرگ،
از جمله تاریخ جامع ایران و جغرافیای جامع ایران، این مهم می‌تواند به نحوی مطلوب و با سرعت مناسب پیگیری شود و به انجام رسد.
کار تدارک و تدوین دانشنامۀ خلیج فارس، با توجه به ماهیت مطالب و مدخلهای مرتبط با آن، در 2 بخش اصلی و 8 مجلد آغاز شده است:
بخش نخست (شامل 4 مجلد)، براساس شناختِ ویژگیهای عمومی، ازجمله شامل این مباحث است: بررسی و نقد منابع شناخت، ویژگیهای محیطی‌ـ زیستی، ساختار زمین و اشکال ناهمواریها، ویژگیهای آب و هوایی (اقلیم)، منابع تأمین آب، خصوصیات خاک، پوشش گیاهی، حیات جانوریِ منطقه، نواحی و چشم‌اندازهای باارزش زیست‌محیطی، مسائل زیست‌محیطی، ویژگیهای جغرافیایی‌ـ تاریخی و قومی‌ـ فرهنگی، منطقه‌بندی سیاسی کشورهای منطقه، جزایر، جایگاه تاریخی در تجارت و مبادلۀ کالایی، ترکیب قومیِ ساکنان سواحل و جزایر، گروههای زبانی و گویشهای مختلف، شیوه‌های تاریخی زندگی انسانی، سابقۀ سکونت در سواحل و جزایر، ویژگیهای جمعیتی منطقه، ویژگیهای سیاسی‌ـ حقوقی، رخدادهای سیاسی، کشورها و مرزها و نظامهای سیاسی، روابط بین کشورهای منطقه، نظامهای حقوقی و قوانین، آموزش، بهداشت و تأمین اجتماعی در منطقه، رفاه و درآمد ملی، وسائل ارتباط جهانی، نظامهای سکونتگاهی در منطقه، نظامهای اقتصادی منطقه، انرژی و صنایع نفت و گاز، راهها و حمل و نقل دریایی، شبکۀ راهها و حمل‌ونقل زمینی، و تجارت و بازرگانی.
بخش دوم (شامل 4 مجلد)، براساس مدخلهای مختلف، اعم از مکانها، شخصیتها، رخدادها، عهدنامه‌ها، کشورها، و... تنظیم شده است. اکنون استخراج مدخلها برای آغاز کردن کارهای دیگر به انجام رسیده است.