فهرستوارۀ کتاب های فارسی

اهمیت فراهم آوردن فهرستی مشترک از همۀ نگاشته‌ها و نسخه‌های فارسی بر پژوهندگان پوشیده نیست.
برای یافتن قلمرو جغرافیایی این زبان باید گفت: قلمرو نگاشته‌های فارسی، سرزمین گسترده‌ای از ایران امروزی، خراسان بزرگ از افغانستان، تاجیکستان، سمرقند و بخارا را فرا می‌گیرد. ابرهای رحمت از این سرزمینها برخاسته، بر منطقۀ وسیعی از شبه‌قارۀ هندوستان (هند، پاکستان و بنگال) و آسیای صغیر (عثمانی و بالکان) باریده، جوانه‌ها زده و شکوفه‌های فرهنگ مشترک ایرانی‌ـ بشری را در این سرزمینها به بار آورده است. کتابهایی که در رشته‌های گوناگون به زبان فارسی در این سرزمینها نگاشته شده، و یا نسخه‌برداری گردیده، و با کوچ مردمان جابه‌جا شده است، ابزار دادوستدِ فکری و فرهنگی میان این سرزمینها بوده است. اکنون برای شناختن این حوزۀ فرهنگی و گردش و جابه‌جایی علوم در آن به چنین فهرست مشترکی نیاز است.
برای یافتن و نشان دادن سهم زبان فارسی در بنای تمدن و فرهنگ بشری گفتنی است که این زبان یکی از دو عمده‌ترین زبان، از زبانهای جهان اسلام است و در برخی زمینه‌ها، زبان فارسی در ردیف نخست جای دارد، اما این زبان مظلوم قرار گرفته و خدماتش به جامعۀ بشری آن‌چنان که بایستی، شناخته نشده است تا شناسانده شود. برای شناختن و شناساندن خدمات این زبان، می‌بایست فهرست مشترکی از همۀ نگاشته‌های فارسی از نخستین اثر فارسی تا پایان چاپ سنگی‌گرد آید تا کارنامۀ خدمات آن باشد؛ نیز برای تدوین تاریخ هر یک از رشته دانشها، نیاز به داشتن کتابنامه‌ای از نگاشته‌ها در آن زمینه داریم تا سیر تکاملی آن و یا احیاناً در برخی از رشته‌ها انحطاط و زوال آن را دریابیم.
هدفِ این طرح تألیف کتابنامه‌ای است از نگاشته‌های فارسی برحسبِ موضوع، و هر موضوع به ترتیب تاریخی و شامل سرشماری همۀ نگاشته‌های فارسی و آگاهیهای اولیه دربارۀ آنها، از کتابها، رساله‌ها، نامه‌ها، منشات، رساله‌های کوتاه، دیوانهای مشخص و معنون، اجزاء دیوانها از درون مجموعه‌ها و جنگها مانند «ترجیع بند» و «رباعی» و چند «غزل» و مجموعه‌نامه‌ها، تک‌نامه‌ها، مرقعها و جز آنها. منابعی که در این مرحله جست‌و‌جو می‌شود و آگاهیهای لازم، برای آن سرشماری از سطر به سطر آنها بیرون می‌آید، عبارت است از کتابنامه‌ها، تذکره‌ها، فهرستهای ایرانی و خارجی و مجله‌های تحقیقات ایرانی و هر اندازه که شمار بیشتری از این‌گونه منابع را مورد بهره‌گیری قرار دهیم، کار از نظر کمی و کیفی، بهتر خواهد بود.
هر برگ مدخل شامل آگاهیهای گوناگون، و در حد کمالش، 6 مطلب را دربر دارد و این اطلاعات شش‌گانه، در واقع بخش کتاب‌شناسی هر برگه از فهرستواره است که اجمالاً شرح داده می‌شود:
نام کتاب: ممکن است نام کتاب در نسخه‌ها و منابع به چندگونه آمده باشد. سعی شده است نام اشهر یا نامی که در منابع معتبرتر آمده، و یا نام چاپ‌شده را پایه قرار داده، برای دیگر نامها، برگۀ ارجاعی بسازیم.
نام نگارنده: نخست نام اشهر و کامل نگارنده، سپس مترجم و یا محرر آورده شده است. زایش و مرگ، با سدۀ تقریبی پس از نام نگارنده آورده می‌شود.
تاریخ نگارش: تاریخ نگارش بسیاری از کتابها ناروشن است. در این فهرست کوشش می‌شود تاریخی برای تعیین روزگار آن به دست داده شود، وگرنه «بی‌ت» نوشته می‌شود. در منبعها تاریخهای جدایی یاد کرده‌اند. شاید یکی تاریخ آغاز به نگارش و دیگری انجام را نشان بدهد و در برخی از موارد تاریخ روزگار نگارنده نشان داده شود.
موضوع کتاب: موضوع دقیق یک نگارش تنها با آوردن فهرست همۀ بخشها به دست می‌آید که در مرحلۀ اول،  یعنی فهرستواره مورد نظر ما نیست. در این مرحله تنها به موضوع نگارش اشاره می‌شود.
بخش‌بندی کتاب: بخش‌بندی کتاب که یکی از نشانیهای هر کتاب است، بسیار کوتاه آورده می‌شود: در چند «باب» و یا چند «فصل» و یا آورده می‌شود: در چند «مقالت» و هر «مقالت» در چند «باب» و یا هرگونه بخش‌بندی دیگری که کتاب دارد، آورده می‌شود.
سرآغاز کتاب: یک جملۀ کامل از آغاز و یکی دو کلمه از «اما بعد» آورده می‌شود. این عبارتها به‌گونه‌ای گزیده می‌شوند که منعکس‌کنندۀ سرآغاز کتاب باشد.
فهرست مؤلفان: در مرحلۀ ادغام برگه‌ها از یک کتاب، فهرست مؤلفان فهرستواره نیز تدوین می‌شود. این کار از درج یک کتاب زیر دو نام تا اندازه‌ای جلوگیری می‌کند و تألیفات یک نگارنده را به یکدیگر پیوند می‌دهد. برای هر گروه از دانشها، مثلاً تفسیر، تجوید، کلیات دربارۀ قرآن، یک فهرست نگارندگان ساخته شده است. این فهرستها خمیرمایه‌ای هستند برای نگارش فهرست مؤلفان نگاشته‌های فارسی، چیزی در برابر اعلام زرکلی و یا معجم المؤلفین کحاله.
اجرای طرح فهرستوارۀ کتابهای فارسی از اواخر سال 1369ش در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در بخشی مستقل و زیر نظر استاد احمد منزوی آغاز گشت. این فهرستواره مجموعاً در 25 مجلد خواهد بود که بیشترِ موضوعات آن تألیف شده، و تاکنون 10 مجلد از آن به چاپ رسیده است. شمار مجلدات فهرستهایی که تورق گشته، و برگه از آنها بیرون کشیده شده به بیش از 800 ، و شمار برگه‌های استخراج‌شده به بیش از 000‘800 رسیده است. موضوعهای چاپ‌شدۀ فهرستواره اینها ست: سفرنامه، جغرافیا، داستان، تاریخ (کلیات)، تاریخ جهان، تاریخ ایران، تاریخ شبه‌قاره، تاریخ پیامبران و امامان، زندگینامۀ سرایندگان، زندگینامۀ بزرگان و پسران، ریاضی، دفترداری، ستاره‌شناسی‌ـ اختربینی، پزشکی، داروسازی، علوم طبیعی (جانورشناسی، گیاه‌شناسی، کان‌شناسی)، کیمیا، فلسفه، حکمت، فلسفۀ علمی ـ اخلاق، عرفان، کلام و عقاید، و منظومه‌ها.