«حزب ملل اسلامی» در سال ۱۳۴۰ش بنیان نهاده شد. به این ترتیب شاید بتوان گفت که این حزب تنها گروه سیاسی بود که پیش از تجربه سالهای ۱۳۴۰ـ۴۲ و قیام ۱۵خرداد، به انتخاب مبارزه مسلحانه اقدام کرد. مؤسس اصلی آن سید محمدکاظم بجنوردی فرزند آیت‌الله میرزا حسن بجنوردی و نوه دختری آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی بود. بجنوردی در اواخر دهه ۱۳۳۰ش از عراق به ایران آمد و از سال ۱۳۳۹ش همزمان با بازشدن نسبی فضای سیاسی، تلاش‌هایی را در جهت پایه‌گذاری یک حزب مخفی با گرایش سیاسی ـ نظامی آغاز کرد. بعد از مدتی با جذب عده‌ای از افراد علاقه‌مند، به سازماندهی پرداخت و حزب ملل اسلامی را تأسیس کرد. اعضای اولیه کادر مرکزی حزب ملل عبارت بودند از: محمد مولوی عربشاهی، حسن عزیزی و سیدمحمودی.
کودتای ۲۸ مرداد همه چیز را ناگهان از میان برد. با این حال از همان فردای کودتا، تشکلی جدید به همت آیت‌الله حاج سیدرضا زنجانی ـ از روحانیون تراز اول تهران ـ شکل گرفت و به مبارزه علیه رژیم پرداخت. وی در نخستین اقدام با همکاری سه نفر از هوادارن نهضت ملی، اعلامیه‌هایی را با عنوان «نهضت ادامه دارد» شخصا در برخی از خیابان‌های تهران توزیع کرد. او در گام بعد با دعوت از معتقدان به نهضت ملی و همچنین احزاب ملت ایران، مردم ایران و حزب ایران، تشکیلاتی را پایه‌گذاری کرد که چندی بعد «نهضت مقاومت ملی ایران» نام گرفت: «آنها که تحت تأثیر ضربات مرگبار دشمن، کنترل اعصاب خود را از دست نداده…
احزاب و جمعیت‌هایی که نام برده شدند، به جز فرقه دمکرات آذربایجان که بعد از انقلاب اسلامی در حزب توده ادغام و عملا موجودیت خود را از دست داد، جملگی تا بعد از پیروزی انقلاب نیز موجودیت خود را کمابیش حفظ کردند.
این روند تأسیس احزاب تا سال ۱۳۲۷ با همین سرعت ادامه یافت. در ۱۵ بهمن آن سال به دنبال ترور شاه و غیر قانونی اعلام شدن حزب توده برای مدتی کند شد؛ ولی در دوران مصدق بار دیگر از سر گرفته شد. نتیجه این روند آن بود که بنا به گزارش سفارت بریتانیا در تهران، در سال ۱۳۲۲ بیش از چهارده حزب سیاسی به وجود آید و در ادامه در پایان دوره چهاردهم مجلس بیش از ۴۲ حزب و جمعیت سیاسی در کشور فعالیت داشته باشند. (آبراهامیان، ۱۳۷۷، ص۲۳۰)
حاضران در کنگره علاوه بر امور تشکیلاتی، درباره دو نظر مطرح شده از سوی حیدرعمواوغلی و سلطان‌زاده درباره شرایط ایران به بحث و بررسی پرداختند: «براساس نظر سلطان‌زاده، ایران انقلاب بورژوازی را تکمیل کرده بود و اکنون برای انقلاب کارگری ـ دهقانی آمادگی داشت. نویسنده بیانیه با اعتقاد به اینکه انقلاب سوسیالیستی نزدیک است، تقسیم فوری اراضی، تشکیل اتحادیه‌های صنفی، سرنگونی مسلحانه بورژوازی و سخنگویان روحانی آن و همچنین پادشاهی، اشرافیت فئودال و امپریالیست‌های انگلیسی را خواستار شده بود. استدلال بیانیه دوم به قلم حیدرخان… این بود که ایران بیشتر به سوی انقلاب ملی در حرکت است تا انقلاب سوسیالیستی.
در مرامنامه سعی زیادی به عمل آمده بود تا اصطلاحات و واژگان غربی به کار برده نشود و نظرات و دیدگاه‌ها با اصول اسلامی تطبیق داده شود. در فصلهای اول تا ششم به موضوعاتی از قبیل: تفکیک قوای سه‌گانه از یکدیگر، «انفکاک کامل قوه روحانیه از سیاست»، تساوی افراد در قبال قانون، آزادی کلام، مطبوعات، اجتماعات، تساوی افراد در محاکمات و نیز تعلیمات مجانی و اجباری همگانی و خدمت وظیفه عمومی اشاره شده بود.
تکاپوی سیاسی ـ اجتماعی دیگر اجتماعیون در زمینه متحدکردن کارگران و ایجاد اتحادیه کارگران و نیز حمایت عملی و نظری از جنبش‌های دهقانی صورت گرفت. در سال ۱۲۸۶ش اتحادیه کارگران چاپخانه در تهران و اصفهان، کفاشان، درشکه‌چی‌ها و کارگران تراموای شهری تهران، قالیبافان کرمان، باراندازان و قایقرانان در انزلی ایجاد شد. با توجه به نبود پیشینه چنین فعالیت‌هایی، گریزی از پذیرش این نظر نیست که جز اعضای اجتماعیون که با چنین فعالیت‌هایی آشنایی نظری و عملی داشتند، جریان و نیروی دیگری در ایجاد آنها نقش نداشته است. این اتحادیه‌ها در به وجود آوردن اعتصاب‌های صنفی در آن دوران نقش عمده‌ای ایفا کردند.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید