اندیشمندی برای همیشه مغز متفكر اسلامی / امیرحسین شرافت - بخش اول

1393/2/10 ۰۸:۵۹

به اذعان كارشناسان، شاید مهمترین خدمات آیت‌الله مرتضی مطهری (1298ـ1358ش) در طول حیات پربركتش ارائه ایدئولوژی اصیل اسلامی از طریق درس و سخنرانی و تألیف كتاب است. این امر خصوصاً در سالهای 1351 تا 1357 به خاطر افزایش تبلیغات گروههای چپ و پدید آمدن گروههای مسلمان با گرایش چپ و ظهور پدیده التقاط به اوج خود می‌رسد. اندیشه‌های متفكر شهید استاد مرتضی مطهری همواره به عنوان اسلام‌شناسی آگاه، عالمی زمان‌شناس، دانشمندی دردآشنا و فیلسوفی توانا مورد علاقه فرهیختگان و جوانان صاحب اندیشه بوده است.

اشاره: به اذعان كارشناسان، شاید مهمترین خدمات آیت‌الله مرتضی مطهری (1298ـ1358ش) در طول حیات پربركتش ارائه ایدئولوژی اصیل اسلامی از طریق درس و سخنرانی و تألیف كتاب است. این امر خصوصاً در سالهای 1351 تا 1357 به خاطر افزایش تبلیغات گروههای چپ و پدید آمدن گروههای مسلمان با گرایش چپ و ظهور پدیده التقاط به اوج خود می‌رسد. اندیشه‌های متفكر شهید استاد مرتضی مطهری همواره به عنوان اسلام‌شناسی آگاه، عالمی زمان‌شناس، دانشمندی دردآشنا و فیلسوفی توانا مورد علاقه فرهیختگان و جوانان صاحب اندیشه بوده است. مطهری كه پاسخگویی به شبهات زمانه و مقابله با انحرافات فكری و عقیدتی را وجهه همّت خویش ساخته بود، تا بدانجا پیش رفت كه در قبال آن جان خویش را نیز فدای آرمان خود ساخت. تألیفات و آثار وی از چنان گستردگی موضوعی برخوردار است كه خود نیازمند تدوین درختواره‌ای از موضوعات جهت ارائه آنها و همچنین آثار و پژوهشهایی است كه حول اندیشه و تفكر وی شكل گرفته است. با یك نگاه اجمالی در سیر تألیفات مزبور می‌توان طیف گسترده‌ای از موضوعات را برشمرد: اخلاق و تربیت، تربیت جنسی، خانواده، داستان و موعظه، فلسفه اخلاق، اخلاق نظری، تعلیم و تربیت اسلامی، اخلاق دینی، فلسفه و شناخت، شناخت‌شناسی، فیلسوفان، فلسفه اسلامی، منطق، سیره و عقیده، عدل الهی، اهل بیت(ع)، قیام مهدوی، قیام عاشورا، پیامبر اسلام(ص)، نهج‌البلاغه، انسان‌شناسی، اهمیت انسان‌شناسی، خداشناسی، امامت و ولایت، دین و معرفت دینی، اصلاح‌گرایی دینی، جهان‌بینی اسلامی، معادشناسی، نبوت و خاتمیت، سیاست و اجتماع، زن و حجاب، تمدن اسلامی، جامعه‌شناسی دین، تبلیغ و منبر، ارتباطات فردی، حكومت و مشروعیت، روشنفكری، اندیشه سیاسی، سیره سیاسی معصومین(ع)، عدالت، قرآن و شناخت قرآن، ترجمه قرآن، تفسیر قرآن، تمدن و فرهنگ، اقتصاد اسلامی، فلسفه تاریخ، ایران و انقلاب، سنت و مدرنیته، فرهنگ، نظام حقوقی اسلام، هنر و زیبایی، عرفان اسلامی، اجتهاد و مرجعیت، جهاد و شهادت، دانش و پژوهش، شعر و ادبیات و... و برخی عناوین موضوعی است كه هزاران كتاب، مقاله، پایان و تحقیقات خود استاد و یا نویسندگان و محققان مطهری‌پژوه پیرامون آنها شكل گرفته است؛ حجمی كه درباره اندیشمندان معاصر ایرانی یا شكل‌ نگرفته و یا اگر اتفاق افتاده، تعداد آن به عدد انگشتان دست نمی‌رسد. این نوشتار در آستانه 12 اردیبهشت سالگرد شهادت آیت‌الله مطهری، با نگاهی گذرا و بسیار سطحی به برخی تألیفات و نگارش‌های حوزه‌های مطالعاتی چون زندگینامه، شخصیت و اخلاق، روش‌شناسی، مطالعه موضوعی آثار، تبلیغات دینی، حوزه و دانشگاه و مبارزات شهید مطهری، یادی كرده است از این متفكر و دانشمند بنام اسلامی و ایرانی.

زندگی‌نامه مطهری

«سیری در زندگانی استاد مطهری با مقاله‌ای از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی» عنوان كتابی است كه انتشارات صدرا در سال 1370 منتشر كرد و در آن به معرفی ابعاد مختلف زندگانی و شخصیت علمی و معنوی مرتضی مطهری پرداخت. در بخش نخست كتاب دیدگاه آیت‌الله اكبر هاشمی رفسنجانی در مورد شخصیت و زندگی استاد مرتضی مطهری و حضور وی در فعالیت‌های علمی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مطرح شده و آشنایی وی با ادبیات عرب، قرآن، فقه و اصول، فلسفه اسلامی، كلام اسلامی، نهج‌البلاغه، فلسفه اخلاق، فرهنگ غرب، عرفان و سیر و سلوك و برخی دیگر از علوم روز توصیف شده است. در ادامه به تلاشهای علمی شهید مطهری و مبارزات سیاسی او در سنگر تبلیغ و عرصه‌های مختلف انقلاب اسلامی اشاره شده و فعالیتهای تبلیغی و فرهنگی وی در حسینیه ارشاد، حضور پررنگ او در حوزه و دانشگاه جهت تدریس، افشاگری وی از صهیونیسم و دیدگاههای امام خمینی(ره) در مورد شخصیت علمی و سیاسی او مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

امیررضا ستوده، در كتابی با عنوان؛ پاره‌ای از خورشید (گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری) كه انتشارات ذكر آن چاپ كرده، به نقل مجموعه خاطرات و داستانهایی از زندگانی آیت‌الله مرتضی مطهری كه از زبان خویشان، دوستان، آشنایان، شاگردان و معاصران وی گردآوری شده است و بیش از همه ارتباط متقابل امام خمینی و شهید مطهری را در بر می‌گیرد، پرداخته است. نویسنده سعی كرده جایگاه مطهری در حوزه و دانشگاه و نقش او در انقلاب اسلامی را نشان دهد. كتاب در سه فصل تدوین شده است: فصل اول (مطهری به روایت مطهری) حاوی گفته‌ها و نوشته‌های مطهری است درباره زندگانی خود كه از لابلای آثارش گردآوری شده است. در فصل دوم (مطهری به روایت خانواده)، خاطرات خانواده او ثبت گردیده است. در فصل سوم (مطهری به روایت یاران و شاگردان) نیز حاصل مصاحبه با یاران، همراهان، شاگردان و آشنایان ـ‌به ترتیب الفبائی نام خانوادگی راویان و مصاحبه‌شوندگان ـ تنظیم شده است كه مصاحبه با آیت‌الله خامنه‌ای، استثنائاً در آغاز فصل آورده شده است. این بخش مفصل‌ترین فصل كتاب است و چهل و چهار مصاحبه را در بر دارد؛ مصاحبه با افرادی مانند: علامه طباطبائی، آیت‌الله دكتر بهشتی، دكتر محمدجواد باهنر، محیی‌الدین انواری، آیت‌الله عبدالله جوادی آملی، سیدمحمد خاتمی، سیدهادی خسروشاهی، علی دوانی، مصطفی زمانی، محمدعلی صدوقی، دكتر مفتح و حجت‌الاسلام محلاتی. با توجه به تاریخ مصاحبه‌ها ـ از 1359 تا 1377ـ بسیاری از پرسش و پاسخها تكرار شده است، كه بازتاب زمانه را نیز در ضمن آنها می‌توان دید.

غلامرضا گلی‌زواره در نوشته‌ای با عنوان «آفتاب فروزان: نگاهی به زندگی، افكار و اندیشه‌های شهید مطهری» در صدد بازشناسی شخصیت، افكار و اندیشه‌های شهید مطهری برآمده است و پس از اشاره‌ای مختصر به شخصیت وی، تحت عنوان تربیت در دامن صدق، به معرفی اجمالی شخصیت و ویژگیهای والدین مطهری پرداخته و به دنبال آن، از شوق و دانش‌اندوزی او و همچنین معرفی برخی از استادانش، سخن به میان آورده است. تدریس و فعالیت‌های ارشادی و اقدامات سیاسی و اجتماعی این اندیشمند مسلمان، عناوین بعدی این مقاله را تشكیل داده است. ستیز با آفت‌های دیانت، عنوانی فصلی است كه گوشه‌ای از مبارزات فرهنگی مطهری را بیان نموده و در پایان نیز، به چگونگی شهادت این اندیشمند معاصر، پرداخته است.

شخصیت و اخلاق

كتاب «حاصل عمر»، در سال 1369 و به مناسبت یازدهمین سالگرد شهادت استاد مطهری توسط كمیته تبلیغات و انتشارات ستاد بزرگداشت وی منتشر شده و پاسداشت شخصیت و مقام علمی و عملی آیت‌الله مطهری از راه بررسی افكار و اندیشه و گفتارها و نوشتارهای وی هدف آن بوده است. موضوعات كتاب عبارت است از: پیش‌گفتار، شرح كوتاه زندگانی مطهری، شعری از مطهری در غم فراق امام خمینی، شهید مطهری در كلام امام خمینی (پیام امام خمینی به مناسبت شهادت استاد مطهری، متن سخنرانی ایشان در مدرسه فیضیه به مناسبت شهادت استاد، پیام امام به مناسبت اولین سالگرد شهادت، پیام امام به مناسبت دومین سالگرد شهادت، سخنان امام به مناسبت سومین سالگرد شهادت)، شهید مطهری در كلام آیت‌الله علی خامنه‌ای (پیام رهبر انقلاب به مناسبت ششمین سالگرد شهادت استاد، متن مصاحبه با آیت‌الله خامنه‌ای پیرامون شخصیت مرتضی مطهری)، پیام علامه محمدحسین طباطبایی به مناسبت شهادت استاد، نقش شهید مطهری در پیروزی انقلاب به روایت آیت‌الله علی‌اكبر هاشمی رفسنجانی، ابعاد مختلف شخصیت استاد مطهری (شخصیت فقهی استاد؛ متن سخنرانی عباسعلی عمید زنجانی به مناسبت هفتمین سالگرد شهادت استاد در دانشگاه شهید چمران، مطهری پرچمدار مبارزه با التقاط، مطهری در سنگر ستیز با استبداد و استعمار)، روحانی اسوه (جواد محدثی)، به یاد شمع: اشعاری به یاد استاد مرتضی مطهری، معرفی آخرین اثر منتشره مطهری و فهرست آثار استاد.

رایزنی فرهنگی ایران در سوریه نیز در سال 1411ق، كتاب «المطهری العبقری الرسالی» را به زبان عربی در 236 صفحه چاپ كرد كه دربردارنده مجموعه مقاله‌ها، سخنرانیها و نیز مطالبی است كه به مناسبت دوازدهمین سالگرد شهادت مرتضی مطهری و نیز برای بزرگداشت وی در سمینار بررسی آرا و اندیشه‌های مرتضی مطهری از سوی رایزنی فرهنگی ایران در سوریه برگزار شده است. عنوان‌های مقالات و موضوع‌های مطرح شده عبارتند از: بیان الامام الخمینی فی الیوم التالی الشهاده الاستاذ المطهری، نبذه من حیاه الشهید مرتضی المطهری، كلمه افتتاحیه المؤتمر (محمد خاتمی)، السهات العامه لفكر الاستاذ الشهید مرتضی المطهری (عبدالكریم اللأنستر)، المطهری المفكر الرسالی (سیدمحمدحسین فضل‌الله)، خلود الأخلاق من وجهه نظر العلامه المطهری (زهراء الخمینی)، المرأه فی‌الاسلام من خلال فكر العلامه مرتضی المطهری (شیخ محمد صهیب الشامی)، نظره فی كتاب نظام حقوق المرأه فی الاسلام (شیخ عفیف النابلسی)، الانسان الكامل من وجهه نظر العلامه المطهری (مصطفی محقق)، الفلسفه و العقائد عند العلامه المطهری (حسن نوری)، العباده التحرریه فی‌الأفكار المطهریه (أسعد علی)، حوار مع العبقریه (من شعر الحكایه)، (صلاح الصاوی)، الاسلام فی هذا العصر (حسین قوتلی)، قضایا المرأه فی فكر العلامه مرتضی المطهری (حسن عباس نصرالله)، جوله فی الفكر العلامه المطهری (جواد المرابط)، المطهری و معالجته للمشكلات الاجتماعیه و الفكریه (أبوزهراء النجدی)، نظریه الأمه فی فكر المطهری (عبدالفتاح قلعه‌جی)، حوار مع الاستاذ الشهید الحاج الشیخ مرتضی المطهری (عبدالمهدی یادكاری)، العلامه مرتضی المطهری و الحركات الاسلامیه (الشیخ حسن الصفار)، قرائه حضاریه فی الخطاب الحواری الاسلامی للمطهری (سمیر سلیمان)، مداخله قصیره للمؤتمر الدولی لدراسه افكار العلامه مرتضی المطهری (ابراهیم جواد)، الشهید مطهری و احیاء الفكر الاسلامی (محمدعلی آذرشب)، الاستاذ مرتضی المطهری فی رحله عطریه مباركه مع امام المتقین علی(ع) (محمد علی اسبر)

ویژه‌نامه‌ها

از ویژه‌نامه‌های متعددی كه در بزرگداشت استاد شهید مطهری در سی سال گذشته چاپ شده، یكی هم ویژه‌نامه‌ای است كه انتشارات ناس منتشر كرده و عنوان روی جلد آن شهید مطهری از دیدگاه امام خمینی، شهید محمد مفتح، آیت‌الله محمد حسینی بهشتی، حجت‌الاسلام انواری، آیت‌الله عبدالكریم موسوی اردبیلی، دكتر عباس شیبانی، اسدی گرمارودی، مهدی چهل تنی، شمس آل‌احمد، علیرضا میرزا محمد و دكتر عبدالكریم سروش؛ نوشته شده است نام نویسنده ذكر نشده است.

این مجموعه مشتمل بر یادنامه‌ای به مناسبت شهادت آیت‌الله مرتضی مطهری و شامل برخی پیام‌ها، مصاحبه‌ها و نوشتار‌های برخی از شخصیت‌های علمی و دینی و فرهنگی است. عناوین مطالب عبارت است از: پیامهای امام خمینی درباره شهادت مطهری، زندگینامه استاد به قلم مجتبی مطهری (فرزند وی) سخنرانی آیت‌الله محمد مفتح، حجت‌الاسلام محی‌الدین انواری، آیت‌‌الله عبدالكریم موسوی اردبیلی، دكتر عبدالكریم سروش، شمس آل احمد و علیرضا میرزا محمد، خاطراتی از شهید مطهری (به قلم محمد اسدی گرمارودی)، مقاله «مطهری حافظ معیارها و موازین اسلامی» (به قلم مهدی چهل تنی)، مصاحبه با آیت‌الله دكتر سید محمد حسینی بهشتی، مصاحبه با نشریه فرصت در غروب، در سال 1352 با عنوان زن از دیدگاه اسلام كه برای اولین بار در این كتاب به چاپ رسیده است و از فعالیتهای علمی مطهری سخن به میان آمده است.

مصاحبه با دانشجویان مدرسه عالی كامپیوتر در نشریه بهار آزادی در سال 1358 كه در آن از آینده انقلاب ایران، شرایط تداوم آن و الگو بودن انقلاب سخن رفته است. اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در امریكا و كانادا در سال نخست شهادت استاد، ویژه‌نامه‌ای را به ضمیمه مقاله چاپ نشده‌ای از او آورده كه آن را می‌توان اثری در نكوداشت مقام علمی و خدمات فرهنگی آیت‌الله مرتضی مطهری برشمرد كه از یك پیش گفتار و چند بخش تشكیل شده است.

تدوین كننده این مجموعه معتقد است با گذشت بیش از دو سال از شهادت مطهری، خون وی باعث شد تا بسیاری از ابهامات و انحرافات برای نسل جوان روشن و عیان شده، بسیاری كه در گذشته نه تنها با چهره این عالم شیعی ناآشنا بودند، بلكه حتی كوچكترین شناختی نیز به تفكر وی نداشتند، پس از مرگش به اشتباه خویش و نیاز مبرم به فراگیری اندیشه او پی برده و ارزش وی را در علوم اسلامی دریابند. به باور نویسنده، بركت خون ریخته شده مطهری به اندازه‌ای بوده كه تغییری بنیادی در تفكر مذهبی جامعه ایران به سوی اسلام ناب و آن هم بسیار محكم و با ثبات به وجود آمد كه در صورت ادامه یافتن آن، راههای نفوذ اندیشه‌های الحادی و تفكرات التقاطی را برای همیشه خواهد بست و نسل‌ جوان امت انقلابی را در برابر چنین باورهای الحادی ـ التقاطی مصون و محفوظ خواهد داشت.

بخشهای دیگر ویژه‌نامه عبارتند از: پیام امام خمینی به مناسبت شهادت مطهری، پیام آیت‌الله حسینعلی منتظری، پیام آیت‌الله محمود طالقانی، زندگی پدرم عنوان مقاله‌ است از مجتبی مطهری (فرزند استاد مطهری) درباره زندگی پدر، سخنرانی امام خمینی در مجلس ترحیم استاد مطهری در مدرسه فیضیه قم، گفتاری درباره شناخت قرآن از شهید مطهری شامل بحثی از بخش اول كتاب آشنایی با قرآن (جلد اول و دوم) با عنوان شناخت قرآن كه در آن از گونه‌های شناخت سخن رفته است. تفسیر سوره واقعه كه توسط حجت‌الاسلام محمدباقر حجتی بیان شده است. درباره فطرت شامل مقاله‌ای از حبیب‌الله سالك. درباره فطرت، خلاصه‌ای از آثا مطهری شامل فهرست برخی كتابها و مقاله‌ها و نیز فهرست نوارها و پایان‌نامه‌هایی كه وی راهنمایی آنها را بر عهده داشته است.

آثار منتشر نشده از مطهری شامل چهار سخنرانی از پنج سخنرانی وی در صفر سال 1394 در مسجد جلیلی است، عنوان سخنرانیهای مذكور گریز از ایمان نام دارد كه در آن از علم، اندیشه، حقوق بشر، مكاتب و نظامهای فكری جهان شمول و مقوله روشنفكری به عنوان گریزگاههای ایمان، بحث شده است.

ویژه‌نامه‌ ششمین سالگرد شهادت استاد آیت‌الله مرتضی مطهری، كاری از حزب جمهوری اسلامی در سال 1364 است كه در آن مجموعه سخنرانی‌ها،‌ مصاحبه‌ها و مقالاتی درباره شخصیت و اندیشه آیت‌الله مرتضی مطهری با هدف آشنایی با شخصیت این متفكر و فیلسوف معاصر ایرانی در بیست‌ و سه بخش تنظیم شده است. بخش اول تا هفدهم كتاب به سخنرانی افراد یا مصاحبه با افراد اختصاص دارد كه عنوانهای آنها به همراه مصاحبه شونده، عبارتند از: مطهری پاره تنم بود (امام خمینی)، شهادت مطهری یك ضایعه بود (علامه طباطبایی) ، آِیت‌الله مطهری از محكمات انقلاب بود (آیت‌الله منتظری)، شهید مطهری در فنون اسلام ذات‌الابعاد بود (آیت‌الله علی مشكینی) مطهری از اندیشه‌های بلند و رشد یافته و پرمایه فلسفه اسلامی است (آیت‌الله محمد بهشتی)، شهید مطهری هر چه نوشت، نمونه بود (آیت‌الله محمد علی صدوقی)، استاد مطهری پاسدار اسلام بود (دكتر محمدجواد باهنر)، استاد مطهری در تاریخ معارف اسلام هیچ‌گاه فراموش نمی‌شود (دكتر محمد مفتح)، شهید مطهری دلی داشت، دلباخته به قرآن (عبدالله جوادی آملی)، نقش شهید مطهری در ایجاد زمینه‌های عینی و ذهنی ولایت‌ فقه (آیت الله محمدرضا مهدوی كنی)، اندیشه ناب و خالص اسلامی را در كتابهای استاد مطهری باید یافت (محمد امامی كاشانی)، بحثهای استاد مطهری انسان را اقناع و اشباع می‌كند (علی خزعلی) استاد شهید در مسئله اسلام‌شناسی از جهات مختلف اگر نگوئیم در این زمان بی‌نظیر است لااقل كم‌نظیر است (آیت‌الله محمد فاضل لنكرانی)، شهید مطهری جزو افراد نادر و استثنایی است (آیت‌الله عبدالكریم موسوی اردبیلی)، بعثت پیامبر اكرم(ص) از دیدگاه استاد شهید آیت‌الله مطهری (آیت‌الله ابراهیم امینی)، شهید مطهری نادره زمان مابود (آیت‌الله خامنه‌ای)، و مطهری استوانه انقلاب بود (آیت‌الله هاشمی رفسنجانی).

بخش هجدهم كتاب با عنوان تفاهمات اسلامی شامل سه درس از مطهری است كه عنوانهای درسها بدین شرح است: حسن تفاهم، آیات و احادیث، نقش حج در وحدت و تفاهم مسلمانان. در پایان هر درس، چند سئوال از آن درس نیز تنظیم شده است. بخش نوزدهم و بیستم به آزادی عقیده اختصاص دارد كه شامل دو سخنرانی مطهری درباره آزادی عقیده است. بخش بیست و یكم به بیانیه استاد مطهری درباره جنایات رژیم پهلوی اختصاص دارد. در بخش بیست و دوم به شرح مختصری از زندگی آیت‌الله مطهری پرداخته شده است. آخرین بخش با عنوان بعد مبارزاتی شهید مطهری به قلم اسدالله بادامچیان است كه در آن به فعالیتهای سیاسی و مبارزاتی وی پرداخته است. در پایان برخی بخشهای كتاب نیز، تصاویری از مرحوم مطهری به چشم می‌خورد.

بررسی دیدگاههای آیت‌الله خامنه‌ای در مورد ابعاد علمی و معنوی شهید مرتضی مطهری در مطلبی با عنوان «استاد به روایت مقام معظم رهبری» آمده است. در این نوشتار، برخی از دیدگاههای رهبر انقلاب در مورد خصوصیات فكری شهید مرتضی مطهری، مبارزات سیاسی وی در قبل و بعد از انقلاب اسلامی در ایران، مدت آشنایی وی با آن شهید و زیربنای فكری و اعتقادی كه او در جامعه علمی و دانشگاهی به وجود آورد، بیان شده است. از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای شهید مطهری فردی جامع‌الاطراف، دارای اندیشه‌هایی ممتاز، عالمی دلسوز و بیدار، اهل تحقیق، مؤمن و متعهد، دارای روحیه‌ای ضداستعماری، دارای نقشی فعال در زدودن افكار انحرافی در جامعه و روشن‌ضمیر بود كه پژوهشگران لازم است زوایای فكری ایشان را از لابلای آثار او استخراج نمایند.

روزنامه اطلاعات