1393/2/14 ۰۹:۳۷
«شریعت مطهر» ویژه‌نامه سمینار نگرشی بر اندیشه‌های استاد مطهری و دكتر شریعتی و بررسی اشتراكات آنهاست كه به همت انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی فراهم آمده و روزنامه توس نیز آن را در مشهد منتشر ساخته است. عنوانهای كتاب با این موضوعها فراهم آمده است:
شریعت مطهر
سخن اول، گزارشی از سمینار نگرشی بر اندیشه‌های علی شریعتی و مطهری و بررسی نقاط مشترك آنها، تصویری از زندگی استاد مطهری در گذر زمان با دكتر شریعتی، فرازهایی از اندیشه‌های استاد، فریادهایی از سردرد، بخشی از وصیت‌نامه دكتر علی شریعتی به استاد محمدرضا حكیمی، استاد مطهری از دیدگاه شخصیت‌ها (امام خمینی، آیتالله خامنه‌ای، مهندس میرحسین موسوی، آیتالله علی‌اكبر هاشمی رفسنجانی، آیتالله سیدمحمود طالقانی، علامه محمدحسین طباطبایی، دكتر محمد مفتح، آیتالله عبدالكریم موسوی اردبیلی، آیتالله عبدالله جوادی آملی)، زن از دیدگاه استاد مطهری، مصاحبه با دكتر زهرا رهنورد پیرامون تشابهات و تفاوتهای فكری دكتر شریعتی و استاد مطهری، شریعتی از دیدگاه شخصیت‌ها (امام خمینی، آیتالله خامنه‌ای، مهندس موسوی، شهید مصطفی چمران، آیتالله هاشمی رفسنجانی، آیتالله سیدمحمود طالقانی، آیتالله محمدحسینی بهشتی، و حجت‌الاسلام سیدمحمود دعایی)، شریعتی و مطهری احیاگر دین و اندیشه دینی معاصر، (حسن یوسفی اشكوری)، نامه آیتالله مطهری به دكتر علی شریعتی، دكتر شریعتی از دیدگاه همسر، شهید مطهری از دیدگاه همسر، دین، سیاست، عدالت و حریت از دیدگاه دكتر شریعتی و استاد مطهری (دكتر سیدهاشم آغاجری)، بر بال اندیشه‌ها، شریعتی از مطهری می‌گوید، وجوه اشتراك شهید مطهری و دكتر شریعتی (دكتر حسین باهر)، مطهری و عرفان، شریعتی و مطهری در قلمرو اندیشه (زهرا رهنورد)، قطره‌ای از اقیانوس اندیشه شهید مطهری، نیایش دكتر، نگرش اجتماعی و روش شناخت اسلام از دیدگاه دكتر شریعتی و استاد مطهری (علیرضا علوی‌تبار)، مقایسه‌ای از دو احیاگر (عبدالكریم سروش)، آزادی از دیدگاه دكتر شریعتی، آزادی از دیدگاه استاد مطهری، آزادی و اندیشه‌های سیاسی آزادی از دیدگاه استاد مطهری و دكتر شریعتی (محسن كدیور)، زن از دیدگاه دكتر شریعتی، اندیشه‌های سیاسی استاد مطهری، اندیشه‌های اجتماعی دكتر شریعتی، عدالت و اندیشه‌های اقتصادی از دیدگاه استاد مطهری و دكتر شریعتی (فرشاد مومنی)، شهادت از دیدگاه استاد مطهری، و شهادت از دیدگاه دكتر شریعتی.
علی باقی نصرآبادی (1341ـ) در مطلبی با عنوان «روش‌شناسی استاد مطهری در نقد اندیشه‌ها»، به بررسی ویژگیهای فكری شهید مطهری در تحلیل مباحث دینی و نقد اندیشه‌های ضددینی پرداخته است. در این نوشتار ضمن ستایش از روحیه تحلیل‌گرانه و نقادانه شهید مطهری، عامل‌هایی كه وی در تبیین مباحث علمی و اسلامی از آنها بهره می‌جست، مورد معرفی قرار گرفته است. نویسنده اموری مانند برخورد اثباتی با مسائل علمی و دینی، بیان نكات مثبت در ضمن بررسی اشكالات، جدال احسن، برخورد احترام‌آمیز، پرهیز در مطلق‌گرایی، رعایت مصلحت، آزاداندیشی، انصاف علمی و برخورد بنیادی با مطالب ضددینی و ضداسلامی را از مهمترین ویژگیهای شهید مطهری در نقد اقوال مخالفان ارزیابی كرده است.
«استاد مطهری عالم تمدن‌ساز»، نوشتاری از حسن بنیانیان است كه در آن بررسی خدمات علمی و فرهنگی مرتضی مطهری به انقلاب اسلامی بررسی شده است. در نوشته مزبور ویژگیهای فكری مرتضی مطهری و نقش تأثیرگذار علمی وی بر حوزه و دانشگاه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. گوینده ضمن معرفی برخی از ابعاد و بركات وجودی مطهری به عنوان یك روحانی عالم و آگاه به امور زمان، افرادی مانند او را تمدن‌ساز و فرهنگ‌ساز معرفی نموده و حضور چنین متفكرانی را در دو عرصه حوزه و دانشگاه در هر عصری لازم و ضروری عنوان كرده است. وی بیداری مطهری، اصلاح فرهنگ دینی جامعه توسط وی و اشراف كامل او بر مسائل دینی و اجتماعی را از مهمترین ویژگیهای او برشمرده و او را از این جهت الگوی مناسبی برای حوزویان و دانشگاهیان معرفی نموده است.
كتاب «خلاصه مقالات دومین گردهمایی بازشناسی اندیشه‌های شهید مطهری (مطهری و نگرش جامع‌گرایانه)، حاصل مقاله‌های ارائه شده به دومین گردهمایی بازشناسی اندیشه‌های شهید مطهری (مطهری و نگرش جامعه‌گرایانه) در ایالات متحده آمریكاست. عنوان مقالات عبارت است از: پیام امام خمینی به مناسبت شهادت شهید مطهری؛ اندیشه و دیدگاه اقتصادی شهید مطهری/ اسماعیل اولیایی، تفاوت زن و مرد دو صنف از نوع انسانی/ مجتبی منظری، جایگاه و كاركرد زن در جامعه دینی/ رحمان پیره‌بابی، جایگاه و كاركرد زن در جامعه دینی/ حسین حیدرپور، جایگاه و كاركرد زن در جامعه دینی/ محمدجواد زنجانی طبیعی، جایگاه و كاركرد زن در جامعه دینی/ ثریا ضیایی، جایگاه و كاركرد زن در جامعه دینی/ محمدرضا عطایی، خواسته‌ها و بایسته‌های نسل جوان/ محمد جواد محمدی زنجیره، رهبری از نگاه استاد شهید مرتضی مطهری/ عنایت‌الله یزدانی، زبان، منطق و معارف قرآن از دیدگاه شهید مطهری، محمود فضیلت، زن و ولایت و شئون / فاطمه حسن‌دوست، تحقیقی در سیره عملی استاد مطهری/ احمد محمودزاده، سیره عملی شهید مطهری/ حمیدرضا قاسمی ندوشن، شهید مطهری و نگرش جامعه‌گرایانه به دین / علاءالدین موسوی، قلمروشناسی عقل و دین/ ناصر سلمانی ایزدی، مدل ریاضی اندیشه‌های سیاسی استاد مطهری/ احمد حسینی ماهیتی، مطهری فرزند زمان/ حسین موسوی، مطهری و اندیشه‌های دینی در جامعه امروز / محمدحسین بلوری، مطهری و نقد اندیشه‌ها / كیان حق‌شناس، مقدمه‌ای بر شناخت سیره عملی شهید مطهری / علی ربانی خوراسگانی، نقد و ارزیابی اندیشه‌های سیاسی معاصر از دیدگاه مطهری / مهدی بزرگی، نگاه شهید مطهری پیرامون دین و عقل در معارف قرآن / سیف‌الله روحانی، و نهایتاً نگاهی به سیره عملی و علمی استاد مطهری / زهرا مشیدی.
مهدی گلشنی (1317ـ)، بررسی دیدگاههای مرتضی مطهری در مورد علوم جدید به ویژه علوم تجربی و ابزارهای این علوم را در نوشتار خود با عنوان «برخورد عمیق و فیلسوفانه استاد مطهری با علم جدید»، پی گرفته است. نویسنده به استفاده این اندیشمند اسلامی معاصر در استفاده از علوم تجربی و نیز استفاده از علوم عقلانی برای تبیین پدیده‌های مختلف عالم هستی اشاره كرده و احترام گذاشتن او به قوانین فیزیك و شیمی به عنوان بخشی از علل پدیده‌های جهان و در طول هم دانستن قوانین علمی و استدلالهای عقلی توسط او را مورد ستایش قرار داده است. نگارنده به پیوند دادن علوم جدید با علوم دینی و اصالت قائل شدن برای روح و نیز تبیین مسأله حیات از منظر مرتضی مطهری نیز اشاره كرده و روش و استدلالهای او در تفسیر پدیده‌های جهان مادی و خلقت جهان را با استناد به اصل علیت و سایر قوانین فلسفی، مورد شرح و بررسی قرار داده است. وی اندیشه‌های مطهری در دهه‌های سی و چهل شمسی را كه در كتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» ارائه شده را مورد قبول فیزیكدانان دانسته و گرایش روزافزون عالمان علوم جدید به اندیشه‌های مرتضی مطهری را نشانه عمیق بودن و دقیق فیلسوفانه بودن تفكرات او در این عرصه دانسته است.
«مطهری، اندیشه‌ای سیال در جاری آینده»، عنوان مصاحبه با عبدالله نصری (1326ـ) است كه بررسی ابعاد فكری و شخصیتی مرتضی مطهری و تبیین برخی دیدگاههای وی محور اصلی آن است. به اذعان وی یكی از برجسته‌ترین ابعاد فكری و شخصیتی مطهری، علاقه و توجه او به مسائل جدید جامعه، پیگیری و كالبدشكافی موضوعاتی بود كه از نظر زمانی، مسائلی جدید و بی‌‌سابقه به شمار می‌آمدند. یكی از این موضوعات، مسأله جامعیت دین است كه به اعتقاد مطهری، این جامعیت ناشی از عدم مداخله دین در جزئیات و برنامه‌هایی كلی در تمام امور بود. قلمرو دین و مسأله اجتهاد نیز، از دیگر مسائلی است كه مطهری به آنها توجه داشته است. موضع وی در برابر فلسفه غرب، دیگر موضوعی است كه در این مصاحبه بدان پرداخته شده است. مطالعات گسترده، ارتباط با دانشگاهیان و روشنفكران جامعه، توجه به مقتضیات زمان، شاگردپروری و سبك نگارش و قلم مطهری، از جمله ویژگیهایی است كه در پایان برای تبیین شخصیت این اندیشمند اسلامی، شمرده شده است.
حوزه و دانشگاه
در دی ماه 1341 كتابی با نام «بحثی در باب مرجعیت و روحانیت» توسط شركت سهامی انتشار به طبع رسید كه مشتمل بر مجموعه‌ای از مقالات (و گفتارها) بود به قلم جمعی از نواندیشان برجسته و مصلحان دینی آن روزگار، از جمله علامه طباطبایی (1281ـ1360)، مهندس مهدی بازرگان (1286ـ1373)، آیتالله محمدحسینی بهشتی (1307ـ1360)، آیتالله سیدمحمود طالقانی (1289ـ1358) و آیتالله مطهری (1298ـ 1358). هدف مشترك نویسندگان كتاب این بود كه با نگاهی دوباره به مفاهیمی چون مرجعیت و اجتهاد و با بهره‌گیری از ظرفیتهای مذهب تشیع، الگویی نو برای اصلاح و تنظیم نهاد روحانیت شیعی و نقش آن در دنیای جدید عرضه كنند.
احمد بستانی در مقاله‌ای در شماره 21 «مهرنامه» به بررسی كتاب مزبور به ویژه مقاله مرحوم مطهری پرداخته و در آن تصریح شده كه نویسندگان مجموعه همگی دغدغه‌ای مشترك در سر داشته‌‌اند: «چگونه میتوان روحانیت شیعه را برای مواجهه با جامعه جدید و پاسخگویی به معضلات آن مجهز و مهیا كرد؟» از همین روی مقالات این كتاب را میتوان از نخستین تلاشهای نواندیشان دینی برای ایجاد اصلاحات اساسی در نهاد روحانیت دانست و همین امر كتاب مزبور را به اثری سخت پراهمیت بدل كرده است. اجتهاد و تقلید در شیعه؛ شرایط و وظایف مرجع؛ ولایت و زعامت؛ تقلید اعلم یا شورای فتوا؛ انتظارات مردم از مراجع و ... از جمله مقالات و نوشته‌های كتاب است.
در تبیین شرایط زمانی انتشار كتاب باید توجه داشت كه دغدغه اصلاح اجتماعی در روحانیت با شرایط تاریخی آن روزگار پیوستگی ویژه‌ای داشت. از یك سو نخستین تلاشهای حكومت پهلوی برای مدرنیزاسیون از بالا آغاز شده بود و طبقه متوسط شهری، با دغدغه‌ها و نیازهای جدید، رو به گسترش بود و از سوی دیگر در شرایط پس از 28 مرداد 1332 روشنفكران غیرمذهبی كه متأثر از اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی غرب بودند فعالتر شده و بر قدرت تاثیرگذاری‌شان افزوده شده بود؛ اما در فروردین 1340 اتفاقی مهم در درون حوزه علمیه قم رخ داد كه بدون شك مهمترین محرك نویسندگان كتاب «مرجعیت و روحانیت» بود.
وفات آیتالله محمدحسین بروجردی كه حدود 17 سال رئیس بلامنازع حوزه علمیه بود، شرایط را برای طرح پرسش از كاركرد روحانیت و شرایط اصلاح آن مهیا كرده بود. مرحوم بروجردی بنابر منش سنتی خویش، نسبت به اصلاحات در حوزه‌های علمیه نظر مساعدی نداشت و پس از درگذشت ایشان، نواندیشان حوزوی فرصت را برای طرح دغدغه‌های اصلاح‌طلبانه خود مناسب یافتند. در كتاب «مرجعیت و روحانیت» از مرحوم مطهری سه مقاله و سخنرانی منتشر شده است با نامهای «اجتماد در اسلام»، «مشكل اساسی در سازمان روحانیت» و «مزایا و خدمات مرحوم بروجردی».
شهید مطهری از شاگردان و علاقه‌مندان آیتالله بروجردی بود و حتی پیش از آنكه ایشان به قم منتقل شده و زعامت حوزه را به دست گیرد، برای دیدار با او به بروجرد می‌رفت. در دهه 30 شمسی میان آیتالله بروجردی و جمعی از تحول‌خواهان حوزه، كه مرحوم مطهری و امام خمینی از جمله آنها بودند، اختلافاتی پدید آمد. این اختلاف نظر بیشتر در سه مورد بود:
نخست اصلاح حوزه، بحثی كه در سال 1337 از سوی امام مطرح شده بود و برخی از نزدیكان ایشان چون مطهری و منتظری از مدافعان آن بودند.
دوم توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی كشور (امام خمینی(ره) بیشتر دغدغه‌های سیاسی داشت و استاد مطهری دغدغه‌های اجتماعی)،
و سوم بحث تدریس و ترویج فلسفه در حوزه كه مرحوم بروجردی با آن مخالف بود (بنابر نقل برخی از شاگردان ایشان حتی با علم و اصول هم موافقت چندانی نداشت) و موجب شد دروس فلسفه علامه طباطبایی، امام خمینی و برخی دیگر از اساتید معقول تعطیل شود.
مخالفت مرحوم بروجردی با این جریان به حدی رسید كه مدتی با مرحوم مطهری قطع مراوده نمود و حتی حاضر به شنیدن توضیحات او نیز نبود. همین شرایط بود كه استاد مطهری را برای ادامه فعالیت و تدریس روانه تهران كرد. وفات آیتالله بروجردی شرایط را برای طرح و بحث اصلاح روحانیت از سوی مطهری فراهم آورد و بخشی از طرح كلان او برای اصلاح حوزه‌های علمیه در مقاله مشكل اساسی در سازمان روحانیت منتشر شد.
شهید مطهری از زمان انتشار كتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» به عنوان یك روحانی علاقه‌مند به مسائل اجتماعی و فلسفه جدید شناخته شده بود و در سالهای تدریس خود، در قم و تهران، همواره دغدغه اصلاح در شیوه تدریس علوم دینی و روشهای تبلیغ و ترویج معارف اسلامی را در سر داشت. از جمله اصلاحات مورد نظر وی میتوان به فارسی‌نویسی كتب دینی، توجه به جنبه‌های تاریخی علوم دینی و فلسفه، مقابله با غلبه فقه بر دیگر علوم دینی، دفاع از ضروریات بازنویسی كتب قدیمی حوزه، پرداختن به مسائل اجتماعی و اقتصادی جدید چون ربا، بیمه، بانك، مباحث ایدئولوژیك و مانند آن اشاره كرد.
مقاله «مشكل اساسی» نوشته‌ای جالب توجه است و به نظر می‌رسد بهترین نمونه برای مطالعه دغدغه‌های مدرن مطهری به‌شمار می‌آمده است. هرچند مضمون مقاله به بحث از اصلاح نهاد روحانیت ناظر است، اما پاره‌ای از نكات مندرج در آن از منظر مدرنیته سیاسی جالب توجه است. فشردة استدلال استاد مطهری در این مقاله چنین است:
الف) روحانیت شیعه نباید برفرد متمركز باشد، بلكه باید دارای سازمان مناسب باشد (این گزاره را باید با عنایت به بستر تاریخی كه پیشتر اشاره شد، یعنی وفات زعیم بزرگ حوزه علمیه، مورد توجه قرار داد)،
ب) سازمان روحانیت شیعی دارای مشكلات فراوانی است،
ج) مهمترین مشكل روحانیت شیعه وابستگی ساختاری آن به وجوهات شرعی مردم و در نتیجه عوام‌زدگی آن است و
د) پیشنهاد: روحانیون نباید مستقیماً از مردم اخذ وجه كنند، بلكه باید وجوهات در صندوق مشترك ریخته شود و هركس به تناسب خدمات از آن برداشت كنند.
مجله مهرنامه در شماره 34 خود كه در اواخر سال 1392 منتشر شد، به مانند شماره‌های گذشته بازهم مطالبی در مورد متفكر معاصر ایران، شهید مطهری داشت كه بیشتر به مسائل و رویدادهای حسینیه‌ارشاد و اختلافات مطهری و شریعتی و جدایی مطهری از حسینیه ارشادپرداخته است. گفتگو با سیدهادی خسروشاهی (1317) با تیتر «حسینیه ارشادپس از رفتن مطهری بی‌روح شد»، از جمله مطالب نشریه مزبور است كه به بررسی و واكاوی برخی تحولات و كشمكش‌هایی كه منجر به جدایی آیتالله مطهری از حسینیه‌ارشاد و اختلافات وی با دكتر شریعتی (1312 ـ 1356) و طرفداران و مدافعان هركدام از این دو اندیشمند معاصر ایرانی در جریانات مربوط به حسینیه مزبور شد، پرداخته است. براساس این گفتگو، فعالیتهای حسینیه ارشاداز زمان شروع تا تعطیلی در آبان 1351 با حرف و حدیثها، نقدها و حاشیه‌های بسیاری روبروست كه اختلاف مطهری با شریعتی یكی از آنهاست.
به اعتقاد مصاحبه شونده كه خود از حامیان و نزدیكان به مطهری است، او پایه‌گذار اصلی حسینیه است و بعد از جدایی وی، حسینیه تا حدودی از میسر و اهداف خود منحرف شد؛ اگرچه در مقابل این گفته، هواداران شریعتی سخنرانیهای او را عامل اصلی رونق حسینیه می‌دانند و معتقدند اگر سخنرانیهای پرشور شریعتی نبود، هیچ وقت برنامه‌ها و دیگرسخنرانیهای حسینیه با اقبال نسل جوان مواجه نمی‌شد. در این گفتگو با شخصی كه از مدافعان استاد مطهری است، بسیاری از حاشیه‌ها و كشمكش‌های حسینیه ارشاد به بحث گذاشته شده و مصاحبه شونده به دفاع از عملكرد شهید مطهری پرداخته و در مقابل معتقد است اقدامات مرحوم میناچی عامل اصلی جدایی مطهری از حسینیه و تشدیدكننده اختلافات او با دكتر شریعتی بود. به اذعان وی حسینیه ارشاد هیچ وقت پایگاهی برای نهضت آزادی و یا نیروهای ملی ـ مذهبی نگردید و تشكیل چند مجلس ترحیم و یا برگزاری برنامه‌های بی‌روح مذهبی، توسط افراد را نمی‌توان به «پایگاه» شدن تعبیر كرد، به ویژه كه مدیریت حسینیه ارشاد اصولا با نهضت‌آزادی روابط خوبی نداشت و با آن همكاری نمی‌كرد و به دلایلی، از جمله اختلاف با دكتر یزدی، دبیر كل نهضت‌آزادی، از آن سازمان دور بود و خود را همیشه كنار می‌كشید.
خسروشاهی همچنین در گفتگوی دیگری با مجله «شاهد یاران» در سال1385، به بررسی ماهیت اختلاف نظر استاد مطهری با دكتر شریعتی در حسینیه ارشادپرداخته است. در این گفتگو علل كناره‌گیری استاد از مجالس حسینیه ارشاد در قبل از انقلاب و لغو سخنرانیهای او در حسینیه به جهت اختلافات فكری كه با دكتر شریعتی پیدا كرده بود، بیان شده و نقش دست‌اندركاران این حسینیه در ایجاد این اختلاف بررسی شده است.
خسروشاهی به نقش مطهری در ایجاد وحدت بین حوزه و دانشگاه، تأسیس حسینیه ارشاد و رونق برنامه‌های دینی و فرهنگی در آن نیز اشاره كرده و به توصیف ترور شخصیتی او توسط برخی از منافقین و دشمنان كه برخی از آنها جزء مسئولان حسینیه‌ارشاد بودند، پرداخته است.بیان ویژگیهای علمی شهید مطهری و شخصیت اصلاح‌گرایانه وی و علل تخریب شخصیت او از سوی برخی از مخالفان از دیگر محورهای این گفتگوست.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید