کهنه یادداشت

از جمله اموری که ما باید از غربیان بیاموزیم، روش درست مطالعه و دقت در تحقیق مطالب است، چه در مسائل علمی و چه در مباحث ادبی، حدس و گمان، تقریب و تخمین، و اتکا به ذوق و سلیقه شخصی، امروز دیگر ارزش و اعتباری ندارد و حتا در انتقاد ادبی و امور ذوقی به کاری نمی‌آید. وصف‌های کلی و مبهم مانند«فصیح» و «بلیغ» و «منسجم» و «مستحکم» و «زیبا» و «شیوا» و مانند آن‌ها که معمول محقق و ادیب شرقی بوده است و هنوز هست، ممکن است درباره همه‌ی شاعران و نویسندگان یکسان به ‌کار برود، اما هیچ‌یک بر علم خواننده یا شنونده چیزی نمی‌افزاید و شاید تنها فایده‌ی آن‌ها آن باشد که بر جهل و ابهامی که در ذهن گوینده یا نویسنده وجود دارد، پرده‌پوشی کند.

در آغاز فروردین سال ١٣٠٨ خورشیدی، در گزارش اوستای خود، جلد یکم یشتها نوشته‌ام: «هرچند که زبان ما پس از استیلای عرب با لغات سامی ‌درآمیخته است، ولی ریشه‌ی آریایی خود را نباخته و رشته‌ی ارتباطش با فرس (پارس باستان) و زبان اوستا و پهلوی از هم نگسسته است. به‌جاست که در مدارس عالی ما تدریس فرس و اوستا و پهلوی معمول گردد؛ همان‌طوری که در مدارس بزرگ اروپا تدریس زبان‌های یونانی و لاتینی که ریشه‌ی السنه‌ی مغربی است، معمول است. امید است که به‌زودی دولت ما چند تن از پارسیان دانشمند اوستا و پهلوی‌دان را به تهران جلب نموده، تحصیل این دو زبان را برقرار سازد و به ملیت ما روح تازه‌ای بدمد...».

با خود می‌گفتم: از دوازدهم مهر ماه 1359 چه به یاد داری؟ هیچ! آنجا كه تو به آن پای می‌نهادی خرمشهر نبود، خونین‌شهر نیز نبود... این شهر دروازه‌ای در زمین داشت و دروازه‌ای دیگر در آسمان. و تو در جستجوی دروازه آسمانی شهر بودی كه به كربلا باز می‌شد و جز مردانِ مرد را به آن راه نمی‌دادند.

گروه سومى كه در قرآن بیشتر تدبر و تعقل كرده‏اند، معتقد شده‏اند كه‏در مسئله خداشناسى هر دو راه را قرآن تأیید كرده است، ولى نه به‏صورت دو راه صرف مستقل، بلكه دو راهى كه به كمك یكدیگر مى‏آیند؛یعنى اى انسان خدا را از طریق عقل و فكر و استدلال و علمت بشناس، ‏اما در این مرحله مایست، بلكه بعد آنچه را كه از راه عقل و علم و استدلال‏به دست آورده‏اى در عمل مورد آزمایش قرار بده، وارد معامله و داد وستد با خداى خودت بشو، ببین اثرش را مى‏بینى یا نمى‏بینى. حال مثالى مى‏زنم. به ما گفته‏اند احسان و نیكوكارى به خلق‏خدا مطلقاً، در دنیا و آخرت اثر نیك دارد؛ نه تنها در آخرت، در دنیا هم‏اثر نیك دارد، بالاخص نیكى به ارحام كه اسمش «صله ارحام» است ومخصوصاً نیكى به پدر و مادر.

حال بر این دو پایه چه قرار گرفته است؟ قرآن تمام شئون دیگر زندگى‏انسان را بر این اساس مى‏داند؛ نه این كه بخواهد بگوید همه انسانها این‏گونه‏اند، بلكه مى‏خواهد انسان مترقى و انسان متعالى و انسان كامل‏بسازد. انسان كامل قرآن یعنى آن كسى كه ریشه اصلى [او ایمان به]خداست و شخصیتش دو ركن دارد: اندیشه و اراده؛ و تمام شئون‏زندگى‏اش بر اساس این اندیشه و اراده قرار گرفته است. انسانى كه قرآن‏مى‏خواهد این است. پس خدا در زندگى انسان یعنى اینچنین باید بود واینچنین مى‏شود بود، نه این كه بخواهد بگوید همه انسانها این گونه‏هستند.

یکی از اقدامات ارزشمند و ماندگار علامه جعفری شرح نهج البلاغه امیر مومنان،علی(ع)است که به حق،یکی از گنجینه های بزرگی است که جهان علم و دانش و معنویت از آن کامیاب گردیده است. مرحوم علامه جعفری در مقدمه این شرح از زحمات همه شارحان نهج البلاغه قدردانی می‌کند و می گوید"هر یک از آنان در جهتی کوشیده اند و تمام جهات هم لازم و مفید است.آنچه من دوست داشته و مایل بودم در این شرح پیگیری کنم،مشروح و تطبیقی بحث کردن بود.

ماشين دائما بايد كار كند؛ اگر شش ماه توليد كند و مصرف نشود وجنسهاى مصرفى آنجا بماند، آنجاست كه سرمايه‏دارى مثل يك كاخ برسر سرمايه‏دار فرود مى‏آيد. اينها از انواع نيرنگها و وسيله‏ها استفاده مى‏كنند. اين كفشهايى كه‏پشت سر يكديگر در اين كارخانه‏ها توليد مى‏شود، اين لباسهايى كه‏پشت سر يكديگر به وجود مى‏آيد، اينها را ما بدبختها بايد مصرف كنيم.حالا اگر يك دست لباس امسال خريديم، ممكن است تا چند سال ديگربس باشد. ولى كار او معطل مى‏ماند. او بايد به حساب مد و مدسازى، هرشش ماه يك مد به وجود بياورد تا ما كه امروز اين كلاه را خريديم، اين‏كت را خريديم، اين پيراهن را خريديم، اين كفش را خريديم، اين‏جوراب را خريديم هنوز نو و مورد استفاده است، بگويند اين ديگر كهنه‏شد، مد جديد آمد. فورا اين را بيندازيم دور و يكى ديگر تهيه كنيم و بازيكى ديگر.

می ‏خواهیم ببینیم پیغمبر عمل خودش را از كجا آغاز كرد؛ آیا اول‏رفت سراغ وجدان اخلاقى؟ یعنى تا به رسالت مبعوث شد، آمد فریاد زد: ایهاالناس، من از طرف خدا مأموریت دارم، یك مأموریت اخلاقى، بیایید به كمك یكدیگر برویم، به عیادت بیماران، به سراغ معالجه ‏مریضها؟ همه اینها در برنامه پیغمبر هست؛ ولى شروع كار پیغمبر از اینجانیست. نمى‏گوید بیاییم برویم سراغ رباخواران و ابتدا هیچ اسمى از خداو توحید و بت و یگانه‏پرستى نبرَد، بگوید مردم زود باشید! بلند شویم‏برویم ـ با همین بتهایى كه در خانه كعبه وجود دارد؛ اینها سر جاى‏خودش باشد ـ كار خودمان را مى‏خواهیم از مبارزه با رباخواران شروع‏كنیم؛ كار خودمان را مى‏خواهیم از نماز شروع كنیم، از روزه شروع كنیم،از حج شروع كنیم، از تنظیم نظام خانواده شروع كنیم، از مسئله نكاح‏شروع كنیم، از قوانین نفقه شروع كنیم، از قوانین نشوز شروع كنیم.

غرضم این جهت است كه انسان بالاخره داراى یك وجدان اخلاقى‏هست. آن سپاهى چنگیز هم مى‏بینید در یك جا وجدانش تكان ‏مى‏خورد. گاهى جامعه‏ها در شرایطى قرار مى‏گیرند كه حس اخلاقى در آنها تحریك مى‏شود؛ مثلا در حوادثى كه رخ مى‏دهد، مانند زلزله‏ها، انسان مى‏بیند كه مردم بیش از حدى كه انتظار مى‏رفت، حاضرند فداكارى كنند، لباس بدهند، پول بدهند، پتو بدهند، وسایل دیگر بدهند،بروند آنجا خدمت كنند؛ این اسمش مى‏شود انقلاب وجدانى؛ یعنى‏وجدان جامعه‏اى تحریك شده است به سوى كارهاى خیر اخلاقى.

این مطلب را حتى روان‏پزشك‏هاى مادى و منكر خدا مثل فروید قبول‏ دارند. آمار نشان مى‏دهد در هرجا كه ایمان به خدا وجود دارد، به حكم‏وحدت و هماهنگى و همسازیى كه همان ایمان به خدا به روان انسان‏مى‏دهد، روانها سالم‏ترند و در هر جامعه‏اى در هر حدى كه ایمان به خدا وجود ندارد، بیمارى روانى بیشتر است.