خدا در زندگى انسان / آیت‌الله شهید مرتضى مطهرى - بخش نهم

1393/2/27 ۰۸:۱۲

حال بر این دو پایه چه قرار گرفته است؟ قرآن تمام شئون دیگر زندگى‏انسان را بر این اساس مى‏داند؛ نه این كه بخواهد بگوید همه انسانها این‏گونه‏اند، بلكه مى‏خواهد انسان مترقى و انسان متعالى و انسان كامل‏بسازد. انسان كامل قرآن یعنى آن كسى كه ریشه اصلى [او ایمان به]خداست و شخصیتش دو ركن دارد: اندیشه و اراده؛ و تمام شئون‏زندگى‏اش بر اساس این اندیشه و اراده قرار گرفته است. انسانى كه قرآن‏مى‏خواهد این است. پس خدا در زندگى انسان یعنى اینچنین باید بود واینچنین مى‏شود بود، نه این كه بخواهد بگوید همه انسانها این گونه‏هستند.

انسان كامل قرآن

دیگران كه درباره انسان قضاوت مى‏كنند معمولا انسانى را كه وجوددارد مورد نظر قرار مى‏دهند، آنهم از انسانى كه وجود دارد فقط یك‏حیوان مى‏بینند؛ باز هم انسانى را كه وجود دارد نمى‏بینند، حیوانى را كه‏وجود دارد به نام انسان مى‏بینند. قرآن انسانى را كه وجود دارد مى‏بیند نه‏تنها حیوان با غرائز حیوانى؛ یعنى انسان با استعدادهاى انسانى را مى‏بیندو این انسانى كه وجود دارد براى انسانى است كه باید وجود پیدا كند؛یعنى انسان تكامل‏یافته. این انسانى كه وجود دارد بالقوه و بالاستعدادآن انسانى است كه باید وجود پیدا كند و مكتب اسلام براى ایجاد چنان‏انسانى است. خدا پایه اصلى و ریشه‏اى است براى ساختن این دو پایه(اندیشه و اراده) و بر اساس این دو پایه، تمام شئون زندگى آن انسانى كه‏باید و مى‏تواند وجود داشته باشد و نمونه‏هایش را خود اسلام نشان داده‏است شكل مى‏گیرد.

آنچه كه امشب عرض كردم به منزله نتیجه‏گیرى بود از مطالبى كه درچهار شب گذشته(55) عرض كردم و این مطلب تتمه دارد كه ان شاء الله به‏حول و قوه الهى فردا شب - كه شب آخر این جلسه محترم است - مطالب‏را به عرض شما آقایان محترم و بانوان محترمات مى‏رسانم.

على و زهرا (سلام‏الله علیهما) بعد از رحلت پیامبر(ص)

دو سه كلمه‏اى هم ذكر مصیبت بكنم. عرض كردم شخصیت انسانى انسان‏بر پایه توحید بر اساس دو ركن اندیشه و اراده قرار مى‏گیرد. على و زهرابعد از پیغمبر - همچنان كه مى‏دانیم - فوق‏العاده مورد تهاجم قرارمى‏گیرند. حوادثى برایشان پیش مى‏آید كه به حسب ظاهر قابل‏پیش‏بینى نبود؛ یعنى - به تعبیر خود امیرالمؤمنین - كسى باور نمى‏كرد كه‏بعد از پیغمبر براى وصىّ پیغمبر و دختر پیغمبر چنین حوادث ناگوارى‏پیش بیاید. اما اگر بخواهیم شخصیت على و زهرا را درك بكنیم كه‏اندیشه آنها چگونه اندیشه‏اى است و اراده آنها چگونه اراده‏اى است وبفهمیم آیه «ا فمن اسّس بُنیانهُ على تقوى من الله و رضوانٍ خیرٌ ام من اسّس‏بُنیانهُ على شفاجُرُفٍ هارٍ فانهار به فى نار جهنّم» یعنى چه، باید این جا رامطالعه كنیم.

على جوانى است 33 ساله، زهرا هم زنى است 18 ساله یا چند سالى‏بزرگتر، به هر حال زنى كه به حد 30 ساله قطعا نرسیده است؛ حداكثر 27ساله گفته‏اند. دو نفر جوان، به حسب عادت، قطع نظر از مقامات معنوى،اهل احساسات‏اند. زهرا مى‏بیند حقوقش اینچنین پایمال شده است؛مى‏آید به شوهر دلیر و جوانمردش شكایت مى‏كند: چرا باید چنین‏بشود؟ تو چرا به خانه نشسته‏اى؟ چرا قیام نمى‏كنى؟ مطابق یك روایت‏كه ابن ابى الحدید(56) نقل كرده است در وقتى كه زهرا با على دارد صحبت‏مى‏كند، یكمرتبه صداى اذان بلند مى شود: الله اكبر، الله اكبر، اشهد ان لااله الّا الله، اشهد ان لا اله الّا الله. تا تكبیر و شهادت به توحید و شهادت به‏رسالت تمام مى‏شود، على رو مى‏كند به زهرا و مى‏گوید: زهرا! من همان‏مردى هستم كه بودم؛ یعنى من همان كسى هستم كه (این را در جاى‏دیگر فرموده است): به خدا اگر تمام عرب پشت به پشت یكدیگر بدهندو به جنگ من بیایند من پشت به آنها نمى‏كنم: و الله لو تظاهرت العربُ‏على قتالى لما ولّیتُ عنها(57). من همان مردى هستم كه بوده‏ام، یك ذره تغییرنكرده‏ام؛ فقط یك سؤال از تو مى‏كنم جوابش را خودت بده، هر جور كه‏تو بگویى همان. سؤال من این است: تو دلت مى‏خواهد كه دشمنانت‏منكوب بشوند ولو به قیمت این كه این صداى اذان خاموش بشود یا اگراین صداى اذان بخواهد باقى بماند چاره‏اى نیست كه ما نسبت به حق‏خودمان فعلا سكوت كنیم؟ فرمود: اگر چنین است همین كافى است. این‏معنى تقواى الهى و رضاى حق است. من جز رضاى حق چیز دیگرى درنظر نمى‏گیرم. اگر حفظ دین خدا به این است من هم حاضرم. این بود كه‏زهرا هم دیگر سكوت كرد.

ولى زهرا نسبت به پدر بزرگوارش یك حالت رقّت عجیبى داشت.چند نفر در دنیا جزء بكّاؤون یعنى زیاد گریه‏كنندگان به شمار آمده‏اند.زهرا گاهى در داخل خانه خودش گریه مى‏كرد، همسایه‏ها كه صداى‏گریه او را مى‏شنیدند گریه مى‏كردند، چون پیغمبر تازه از دنیا رفته بودتجدید عزاى پیغمبر مى‏شد، این همسایه‏ها كه گریه مى‏كردند به‏همسایه‏هاى آن طرف‏تر و همسایه‏هاى آن طرف‏تر سرایت مى‏كرد؛نوشته‏اند گاهى مى‏دیدیم یكمرتبه مدینه تبدیل به ضجّه مى‏شود.

بعضى آمدند خدمت على‏علیه السلام: یا امیرالمؤمنین، یا على كارى بكن‏زهرا یك مقدار كمتر گریه كند كه تمام مدینه تبدیل به ضجّه مى‏شود.على شكایت اهل مدینه را به زهرا فرمود. زهرا فرمود: براى من جایى درخارج مدینه ترتیب بده، من دلم مى‏خواهد با بچه‏هایم بروم آنجا براى‏پدرم عزادارى كنم، من مى‏خواهم براى پدرم بگریم و البته نمى‏خواهم‏مردم را ناراحت كنم. آنوقت تنها، بچه‏هایش را در كنار خودش مى‏نشاند.مازالت بعد أبیها مُعصّبه الرّأس ناحله الجسم مُنهدّه الرُّكن باكیه العین‏مُحترقه القلب...(58) یعنى زهرا بعد از پدرش دائما چنین بود: سر خود رابسته بود، اشكهایش جارى بود، روز به روز لاغرتر مى‏شد، حالت زهراحالت شخص مُنهدّه الرُّكن بود.

معناى مُنهدّه الرُّكن این است: گاهى دیده‏اید كه افرادى در اثرحوادث بسیار ناگوار یكمرتبه گویى در هم كوبیده مى‏شوند و مثل این‏است كه استخوانهاى فقرات اینها درهم بریزد، خرد مى‏شوند، خمیرمى‏شوند. زهرا بچه‏هایش را جمع مى‏كرد، خطاب مى‏كرد به امام حسن وامام حسین به یاد ایامى كه پیغمبر به اینها مهربانى مى‏كرد، مى‏گفت:فرزندان من كجا رفت پدر مهربان شما؟! كجا رفت آن جد شما كه شما راروى دامن خودش مى‏نشاند و به شما مهربانى مى‏كرد؟!

***

راه معتدل خداشناسى

و الّذین جاهدوا فینا لنهدینّهُم سُبُلنا و انّ الله لمع المُحسنین(59).

[قصد داشتم در تكمیل بحث جلسه قبل آیه دیگرى را مطرح كنم(60).] آن‏آیه این است: مثلُ الّذین اتّخذوا من دون الله اولیاء كمثل العنكبوت‏اتّخذت بیتاً و انّ اوهن البُیوت لبیتُ العنكبوت لو كانوا یعلمون(61).

بعد به فاصله یك آیه مى‏فرماید: و تلك الامثالُ نضربُها للنّاس و مایعقلُها الّا العالمون(62). در این آیه، قرآن كریم تشبیه مى‏كند مردمى را كه‏تكیه‏گاهى غیر از خدا در زندگى قرار مى‏دهند و پناهگاهى غیر از خدابراى روح و روان خود جستجو مى‏كنند، مى‏فرماید مثل اینها از نظر این‏پناهگاهها مثل عنكبوت است كه براى خود خانه‏اى مى‏تند. خانه‏عنكبوت در سستى و بى‏مبنایى ضرب‏المثل است. بعد مى‏فرماید ما این‏مثلها را براى مردم بیان مى‏كنیم ولى همه مردم به عمق این مثلهاپى‏نمى‏برند؛ تنها عالمان، دانایان و دانشمندان هستند كه به عمق این‏مثلها پى‏مى‏برند.

یك سؤال

ولى در شبهاى گذشته بعضى سؤالات شد، كه الان هم دیدم یكى ازآقایان به طور مكتوب همان مطلب را تقاضا كرده بود. در اندیشه خودم‏تجدید نظر و فكر كردم مطلبى را بیان كنم كه به نظر، فایده‏اش بیشتر ومهمتر است.

آن سؤال این است: مى‏گویند درست است كه اگر انسان واقعا خدا رابشناسد و به خدا ایمان پیدا كند، همان طور است كه قرآن بیان كرده‏است، مصداق «ا لم تر كیف ضرب اللهُ مثلاً كلمهً طیبهً كشجرهٍ طیبهٍ اصلُهاثابتٌ و فرعُها فى السّماء(63)» است؛ این درختى است كه اگر در روح انسان‏بروید، نتیجه همان است كه قرآن بیان كرده است؛ و یا اگر انسان بتواندزیربناى كار خودش را به تعبیر قرآن تقواى الهى و رضاى الهى قراربدهد، مطلب همان طور است؛ ولى سؤال این است كه چه بكنیم و از چه‏راهى وارد بشویم كه این درخت در زمین روح ما بروید و چه بكنیم كه‏زیربناى كار ما تقواى الهى و رضوان الهى باشد؟ ما از چه راهى به معرفت‏حق، به تقواى الهى و رضاجویى الهى دست بیابیم؟ آیا قرآن از این نظرراهنمایى كرده یا نكرده است؟ امشب بحث خودم را به این مطلب‏اختصاص مى‏دهم.

قرآن، خود همین مطلب را هم طرح كرده است. مى‏دانید كه غیر ازمسئله خدا، در سایر مسائل علمى نیز این بحث مطرح است كه آیا فلان‏مطلب استدلالى‏است یا تجربى. مطلب استدلالى مطلبى است كه نیازندارد انسان عملا آن را مورد آزمایش قرار بدهد، با نیروى برهان واستدلال هم مى‏توان به آن یقین كرد. مثلا مسائل ریاضى و مسائل‏فیزیك در حدودى كه با ریاضیات بالخصوص ارتباط پیدا مى‏كند،مسائلى هستند استدلالى. یك دانش‏آموز با برهان و استدلال مى‏تواندبراى خود ثابت كند كه مثلا اگر دو زاویه، متقابل یا متبادل باشند چه‏نسبتى میان آنها برقرار است. نیازى به تجربه ندارد؛ یعنى نیازى ندارد كه‏مثلا پرگار یا نقّاله را به دست بگیرد، اندازه‏گیرى كند، ببیند آیا این زاویه‏برابر است با آن زاویه یا نه. خود استدلال، مطلب را ثابت مى‏كند، نیازى‏به این كه شما عملا آن را تحت تجربه و آزمایش خودتان در بیاوریدندارید. احیانا اگر آزمایش كنید براى این است كه مى‏دانید استدلال شمادرست است، مى‏خواهید تأییدى هم پیدا كنید، یا شما كه معلم هستیدمى‏خواهید براى دانش‏آموز عملا هم تأییدى نشان بدهید والّا نیازى به‏آزمایش نیست.

ولى بعضى از مسائل است كه ریشه اصلى‏اش آزمایش است؛ یعنى‏بشر راهى مستقیم براى به دست آوردن آنها ندارد جز این كه عملاآزمایش كند. مثلا آب اگر چقدر حرارت به آن بدهیم تبدیل به بخارمى‏شود؟ بشر راهى براى استدلال به این مطلب نداشت؛ یعنى اگر این رادر عمل آزمایش نكرده و به چشم خود ندیده بود نمى‏توانست از یك راه‏برهانى و استدلالى این مطلب را اثبات كند. بهترین دلیلش این است كه‏این جور هست، و بسا هست كه بشر علت و چراى آن را هم نتواند بیان‏كند؛ مى‏داند این جور هست، و اگر علتش را هم به دست بیاورد بعد از آن‏است كه از راه آزمایش مطلب را كشف كرده است. آب در صد درجه‏حرارت تبدیل به بخار مى‏شود، آب در صفر درجه منجمد مى‏شود. اگربشر راه و علت و استدلال اینها را هم به دست بیاورد بعد از این است كه‏چند هزار سال بوده است كه از راه تجربه مطلب را به دست آورده است.اینها را مى‏گویند مسائل تجربى.

مسئله خدا استدلالى است یا تجربى؟

سؤال را من به این صورت طرح مى‏كنم: آیا مسئله خدا یك مسئله‏استدلالى است و یا یك مسئله تجربى و آزمایشى و مشاهده‏اى؟ مثلا آیااز نوع مسائل ریاضیات مانند مسائل هندسى است یا از نوع مسائل‏پزشكى است؟ این سؤالى است كه از قدیم‏الایام مطرح شده است وتقریبا مى‏توان گفت كه در این جا دو مكتب افراطى و تفریطى و یك‏مكتب معتدل وجود دارد.

مكتب ارسطو و ابن سینا

یك مكتب در این مسائل تكیه‏اش تنها بر استدلال است و غیر ازاستدلال، براى هیچ چیزى ارزش قائل نیست؛ مى‏گوید خدا را از راه‏برهان و استدلال باید شناخت و بس. راهش منحصر به همین است، راه‏دیگرى وجود ندارد. مكتب مشّائى ارسطویى و همچنین مكتب كلامى‏اسلامى تقریبا چنین مكتبى است. در این مكتب تكیه فقط و فقط روى‏استدلال و برهان است.

ارسطو خودش وجود خدا را با یك برهانى كه نام آن را «برهان‏محرّك اول» گذاشته‏اند ثابت مى‏كند. او یك راه مخصوصى طى كرده‏است؛ مى‏گوید آنچه در طبیعت هست متحرك است و هر متحركى‏محرك لازم دارد و خود آن محرك اگر از سنخ طبیعت باشد باز متحرك‏است و نیاز به محركى دارد و باز آن محرك اگر از سنخ طبیعت باشدمتحرك است و محركى لازم دارد و چون بى‏نهایت نمى‏شود در آن واحدیك شى‏ء كه حركت مى‏كند محركى داشته باشد كه آن هم متحرك باشد وآن محرك هم محركى متحرك داشته باشد و آن محرك هم باز محركى‏متحرك داشته باشد الى غیر النهایه، پس تمام حركات عالم منتهى‏مى‏شود به محركى كه غیر متحرك است. خدا در فكر ارسطو به صورت‏محرك اول تجلى مى‏كند؛ او خدا را به عنوان محرك اول مى‏شناسد. خدارا از راه برهان مى‏شناسد، برهانش هم برهان محرك اول است.

بوعلى سینا هم - كه مكتبش همان مكتب مشّائى است - تكیه‏اش‏در مسائل روى برهان است و یك برهان مخصوص به خود اقامه كرده‏است كه از برهان ارسطو قویتر و محكمتر است كه ما اسمش را «برهان‏سینوى» گذاشته‏ایم. او از راه وجوب و امكان و امثال اینها وارد شده‏است، و بعضى دیگر از راههاى دیگر كه مختلف است.

این یك مكتب است. در این مكتب تكیه روى برهان و استدلال‏است و بس، به غیر استدلال اعتنایى ندارد.

خداشناسى تجربى

یك مكتب دیگر اینجا داریم كه تا همین حد افراطى است؛ مكتبى كه‏تكیه‏اش روى آزمایش و عمل است. مدعى است كه خدا را در آزمایش‏و عمل باید به دست آورد. اما آن كه مى‏گوید در عمل و آزمایش،نمى‏گوید مثلا برویم یك ماده‏اى را در طبیعت آزمایش كنیم، مثل حرفى‏كه بعضى از نادانها گفته‏اند، مثلا برویم خاك را آزمایش كنیم ببینیم خدارا در خاك پیدا مى‏كنیم؟ آب را آزمایش كنیم ببینیم خدا را در آب پیدامى‏كنیم؟ كه اگر در این چیزها پیدا شود كه او خدا نیست. مقصودشان این‏است؛ مى‏گویند انسان در عمل، بناى زندگى خودش را بر اخلاص و برداد و ستد با خدا بگذارد؛ این گونه آزمایش؛ یعنى لااقل چنین فرضیه‏اى:اگر خدایى در عالم وجود داشته باشد انسان باید اینچنین زندگى كند.حالا آن «اینچنین زندگى» و آن گونه زندگى كه اگر خدایى و دینى وجودداشته باشد و اگر اسلام حق باشد یك نوع خاص باید زندگى كرد، مامى‏رویم این نوع خاص از زندگى را انتخاب مى‏كنیم، بعد ببینیم این‏آثارى كه مى‏گویند بر این نوع از زندگى بار است پیدا مى‏شود یا پیدانمى‏شود؟ چون قرآن مى‏گوید: خدا با بندگان خودش در دنیا در حال دادو ستد است؛ اگر با خدا از این دست معامله كنى از آن دست دیگرمى‏گیرى. اشتباه نشود؛ بعضى افراد، دیده‏ام مثلا مى‏خواهند خیلى پول‏پیدا كنند مى‏گویند ما براى این كه پول زیاد پیدا كنیم مى‏رویم 100تومان به فقیر مى‏دهیم براى این كه 1000 تومان گیرمان بیاید. نه، آن‏گونه كه خود او گفته است.

توكل، یك آزمایشگاه خداشناسى

مثلا آن چیزى كه در اسلام نامش «توكل» است مى‏تواند براى انسان یك‏لابراتوار باشد براى خداشناسى. توكل یعنى چه؟ توكل هم از آن‏كلمه‏هاى عجیب پر معنى در قرآن است. قرآن توكل را با كلمه «على«ذكر مى‏كند نه با كلمه «إلى«. مى‏گوید: و على الله فتوكّلوا64. «توكّل» از باب»تفعّل» و غیر از «توكیل» است. توكل یعنى به عهده گرفتن نه به عهده‏سپردن. توكل یعنى وظایف و مسئولیتهایى كه خدا براى انسان مشخص ومعین كرده است انسان همیشه درباره آن مسئولیتها و وظیفه‏ها بیندیشد ومتعهد مسئولیتهاى خودش بشود. ]این جا انسان با خود مى‏گوید:[ دراین صورت سرنوشتم چه مى‏شود؟ من درباره مسئولیتهایم فكر كنم یادرباره سرنوشتم؟ ما اغلب درباره سرنوشت خودمان فكر مى‏كنیم: این‏كار را بكنم فلان منفعت گیرم بیاید، آن كار را بكنم براى این كه زندگیم‏چنین بشود؛ دنبال سرنوشت خودمان هستیم. توكل مى‏گوید تو وظیفه رادر نظر بگیر، تو متوكل و متعهد وظیفه باش ولى على الله، یعنى اعتماداًعلى الله، در سرنوشت تكیه‏ات به خدا باشد. این مى‏شود معامله. (خیلى‏عجیب است!)

مثلا من دلم مى‏خواهد در دنیا و آخرت سعادتمند باشم، خداوندآبروى من را در میان مردم حفظ كند، خیر و سعادت دنیا و آخرت را مى‏خواهم. یك وقت خودم مستقیما مى‏خواهم بروم دنبال آن كارى كه‏فكر مى‏كنم خیر و سعادت است، خودم این كار را انتخاب مى‏كنم و فكرمى‏كنم كه خیر من در آن كار است، هیچ در فكر وظیفه نیستم كه خدا دراین جا براى من چه وظیفه‏اى معین كرده؛ و یك وقت مى‏گویم من‏سرنوشتم را به خدا مى‏سپارم، من در هر مسئله‏اى فكر مى‏كنم كه وظیفه‏من چیست؟ خدایا تو براى من چنین وظیفه‏اى قرار داده‏اى، من متعهدانجام وظیفه‏ام مى‏شوم، آنوقت دیگر خودم را به تو مى‏سپارم. معنى توكل این نیست كه مى‏روم در خانه مى‏خوابم، مسئولیتى راانجام نمى‏دهم، مى‏گویم: خدایا تو بیا درست كن. آن كه توكل نیست،تنبلى است. من مسئولیتم را به عهده مى‏گیرم و فقط درباره تعهدها ومسئولیتهاى خودم مى‏اندیشم نه درباره سرنوشتم. آنوقت تو وظیفه راانجام بده ببین او آیا تو را وا مى‏گذارد یا نه؟ در چنین شرایطى است كه‏اگر انسان خودش را خالص و مخلص كند براى خدا، عنایت خدا را درزندگى لمس مى‏كند؛ در بیدارى، در خواب، در شدائد، در سستیها، درسختیها، مى‏بیند گویى همیشه یك دست غیبى هست كه او را در جهت‏خیر و سعادت حفظ و نگهدارى و راهنمایى مى‏كند. این را مى‏گوییم‏خداشناسى تجربى، خداشناسى آزمایشى؛ كه عرض كردم اشتباه نكنید،نه این كه خدا را مثل یك ماده مى‏خواهیم آزمایش كنیم بلكه او خداى‏ماست ما بنده او، ما او را بندگى مى‏كنیم تا خدایى او را درباره خودمان‏ببینیم. گفت:

تو بندگى و اطاعت به شرط مزد مكن

كه خواجه خود روش بنده پرورى داند65

تو فقط درباره بندگى خودت بیندیش، آنوقت مى‏بینى او خدایى خودش‏را درباره تو چگونه انجام مى‏دهد. این مى‏شود خداشناسى تجربى، آزمایشى، عملى. وقتى كه انسان‏در مقام عمل و آزمایش، مكرر در مكرر عنایات الهى را احساس كردآنوقت مطلب براى او به صورت یك امر تجربى و آزمایشى در مى‏آید.عده‏اى معتقدند كه راه خداشناسى همین راه تجربى و آزمایشى است، آن‏راه استدلالى و برهانى ارسطویى و بوعلى سینایى را نمى‏گویند غلطاست ولى مى‏گویند آن راهها راه طبیعى نیست راه غیر طبیعى است.

تشبیه ملاى رومى

ملاى رومى تشبیه مى‏كند، مى‏گوید اگر ما از راه آزمایشى و تجربى وعملى وارد بشویم مثل آدمى هستیم كه روى پاى خودش دارد راه‏مى‏رود. ولى اگر بخواهیم فقط با استدلال و برهان برویم مثل آدمى‏هستیم كه مانند این آكروباتها بخواهد روى پاى چوبى راه برود. درست‏است، انسان با پاى چوبى هم گاهى راه مى‏رود، یك مسافتى را طى‏مى‏كند اما خطر سقوط هم دارد:

پاى استدلالیان چوبین بود

پاى چوبین سخت بى‏تمكین بود(66)

پی‌نوشت‌ها:

55) [همان طور كه قبلا ذكر شد نوار جلسه چهارم موجود نبود.]

56) شرح نهج‏البلاغه ج 11/ ص 112.

57) نهج البلاغه (صبحى صالح)ص 418.

58) بحارالانوار ج 43/ ص 181.

59) عنكبوت/ 69.

60) [چند جمله‏اى از ابتداى این جلسه متأسفانه ضبط نشده است.]

61) عنكبوت/ 41.

62) عنكبوت/ 43.

63) ابراهیم/ 24.