کهنه یادداشت

داریوش بزرگ می‌خواست بخش شرقی و غربی شاهنشاهی بزرگ خود را با یک راه آبی که رفت‌وآمد در آن ارزانتر و آسان‌تر باشد به یکدیگر پیوند دهد. برای این کار می‌بایست به کشف دریای هند بپردازد. از این‌رو دریانوردی به نام اسکیلاکس کاریاندی را به این کار گماشت. در این باره هرودوت چنین آورده است: «در آسیا بیشتر کشف‌ها توسط داریوش انجام شد. آن‌جا رودی است به نام سند که با رودی دیگر جایگاه تمساح‌هاست. داریوش می‌خواست بداند که این رود سند در کجا به دریا می‌ریزد.

سپندار مذ پاسبان تو باد ز خرداد روشن روان تو باد در میان جشنهای بزرگ ایران باستان، سپندارمذگان جشنی است در پنجمین روز سپندارمذ( اسفند) ماه. همین روز شایسته و برازنده است كه جشن پرستاران میهن ما باشد. چندی پیش از من پرسیدند ،كدام روز شایسته است .همین روز را برگزیدم ( پذیرفته هم شد ) زیرا در چنین روزی نیاكان پارسای ما از برای سپندارمذ كه ایزد یا فرشته‌ی مادینة دانسته شده، جشنی می‌آراستند. سپندارمذ كه از مهین فرشتگان یا از امشاسپندان به شمار است، در جهان خاكی، نگهبان زمین و درجهان مینوی ، نمودار بردباری و سازش و نرمخویی وشكیبایی و فروتنی و پارسایی آفریدگان اهورامزدا است.

از ديگر منابع مهم اين دوران مي‌توان به «كليات جغرافيايي ايران» اثر نجمي تبريزي (ميرزا رضاخان مهندس‌الملك، تولد: 1296ق) اشاره كرد كه در سال 1300ش تهيه شده است. در اين كتاب نيز ايران به دو دسته‌بندي «شش ناحيه‌اي» و «چهار ناحيه‌اي» تقسيم شده كه در درون هر ناحيه چند ولايت قرار گرفته است. و در مجموع، ايران از دوازده ولايت تشكيل مي‌شود. از آنجا كه اين كتاب در سال 1300 تأليف و گردآوري شده و همچنين مهندس‌الملك از اولين مدرّسان دارالفنون بوده است، نگاه او به مسائل جغرافيايي ايرانِ آن روز داراي اهميت است.

عنوان کتاب « ایران» است که نخستین کتاب آن صدسال اخیر را در برمی‌گیرد. در نتیجه، کتاب به یک معنی تاریخ است؛ اما به معنای دیگر تاریخ نیست. «تاریخ» است از آن جهت که سیر تغییرها و تبدیلها و تحولات، انتزاعات، ایجادها و الحاقهای نقاط گوناگون کشور را با تمامی جزئیات آن بیان می‌کند و از صدسال پیش تا سال ۱۳۸۵ را که پایان پژوهش است، نقطه به نقطه و جزء به جزء بیان می‌نماید.

این مسأله باید به درستی بررسی شود كه تغّزل و غزل سرایی در ادب پارسی چه گونه آغاز شده است، و چه گونه و از چه تاریخی موضوع تغّزل از محبوب مجازی كه زن باشد متوجه ی معشوق ازلی و خدا شده است و جنبه‌های عرفانی آن نیرو گرفته است.

- بیست سال پیش در مجموعه ی مقالاتی که به کوشش گروهی از پژوهشگران در یک جلد به خاطره ی و. مینورسکی اهدا شد، مقاله‌ای به چاپ رساندم که در آن ضمن تجزیه و تحلیل مقدمه ی ابن مقفع درباره ی زبان‌های ایرانی، بر معانی گوناگون نام‌های پهلوی، پارسی و دری تاکید کردم (لازار، ١٩۷١). من موضوع یاد شده را بدین مناسبت برگزیده بودم که در میان مباحث فراوان مورد علاقه مینورسکی، تاریخ زبان‌ها همواره یکی از موضوع‌هایی بود که توجه او را به خود جلب می‌کرد. اکنون که داده‌های تازه امکان تکمیل این مقاله را به من می‌دهد، خوشوقتم که آن را به نشانه ی احترام، همراه با درودهای دوستانه به تاریخدان دیگری که او هم علاقه ی ویژه ای به تاریخ زبان‌ها ابراز می‌دارد، پیشکش کنم.

روزگار ما از یک دیدگاه عصر تشخص ستیزی است. مردم زمانه رو گردان از هرگونه تبعیض و تفاوت، هراسان از هرنوع تشخص و تمایز، با شتاب هرچه تمام تر به سوی یکسانی و یکدستی و یکنواختی رانده می شوند. پی روان آیین جهان بینی، طرفداران یکسوگرایی اجتماعی و کارگزاران سوداگری آزاد جهانی می کوشند طرحی بیاندازند و سامانی بچینند تا در ناکجاآباد هزاره ی سوم، همگان زیرسلطه ی یک نظام اقتصادی نامریی، همه مثل هم بزایند و مثل هم بزیند و مثل هم بمیرند! با این شتاب که هر روز در هر چهار سوی جهان، مرزهای طبیعی، گسست های ضروری و ناهمداستانی های سالم و لازم می شکنند و فرو می ریزند، دیری نپاید که گیتی ِ عاری از آرایش ها و برهنه از شکفتگی و زیبایی هایش که بخش کلانی از آن ها ناشی از رویارویی تفاصل ها و ناهمتایی هاست، خراب آبادی شود هموار که در آن ترک و رومی و چینی و زنگی، همه در پشت رایانه هایشان با کیف های سامسونت دردست و تلفن های همراه در جیب و همبرگر مک دونالد در دهان، همه همسان بزیند و بمیرند.

در باب واژه ی ادب و این كه منظور از ادب و ادبیات چیست سخنان گوناگون گفته‌اند و تعریف های گوناگونی برای ادب و ادبیات كرده‌اند كه هیچ یك جامع نیست. البته مفهوم آن تا حدی برای همه ی مردم روشن است و منظور از آن را كم و بیش در می‌یابند بدون آن كه نیازی به قالب‌گیری در تعریف و حدود معینی باشد. آیا می‌توان مرزی و حدی برای ادبیات ملت ها قایل شد و اگر می‌توان حدی برای آن دانست، دامنه ی آن تا كجا كشیده می‌شود؟

شاید کمتر کسی می‌دانست یا باور می‌کرد مرد پرآزرم و کم‌گویی چون شادروان دکتر حبیبی در چند سال پایان عمر که دست به گریبان بیماری نیز بود، آن‌چنان سرگرم کارهای بنیادی و علمی است که مدتها پس از خاموشی‌اش، باز کتابها و مقاله‌هایی به خامه پربار او منتشر خواهد شد که یکی از آنها نوشتار زیر است که به همت بنیاد ایران‌شناسی در کتابی سترگ به همین نام چاپ شده است. یادش را گرامی می‌داریم و به روانش درود می‌فرستیم.

آن‌شب نوبت آب خانه ما بود. یکی از شب‌های دلچسب تابستان بود. تقریبا همه اهل خانه بیدار مانده بودند و در انتظار شروع آب‌بازی. همه می‌دانستند رقابت میان آقای‌بصیرت و عمورضا داغ است.