مقاله

آثار تفسیری که در سده‌های متمادی نوشته شده، بخش مهمی از ذخایر فرهنگی جهان اسلام است و افزون بر نسبت درخور توجهی که این دست آثار در میان میراث اسلامی دارد، حجم تفاسیر قرآن به اندازه‌ای است که می‌توان گفت در هیچ‌یک از ادیان بزرگ جهان، چنین کمیّتی از تفسیر بر متنی مقدس نوشته نشده است. با وجود اهتمامی که عالمان مسلمان در یک‌ونیم هزارة گذشته به خود تفسیر قرآن داشته‌اند، درباره علوم درجه دوم که رجوع آنها به نحوی از انحا به تفسیر باشد، عنایت اندکی بوده است.

توهم در طول تاریخ به اشکال متنوع در زندگی انسان نقش بازی کرده است؛ اما امروز اغلب توهم بار ارزشی منفی دارد و به‌عنوان نشانه‌ای مرضی در بیماری‌ها شناخته می‌شود. وجود توهم در خواب و رؤیا، هنگام از خواب برخاستن یا به خواب رفتن، در مواقع افزایش فشار محیطی اجتماعی، از‌دست‌دادن عزیزان، یعنی در شرایط غیر‌مرضی دیگر، کمتر مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و در صورت اعتنا به آن، جنبه ماورایی پیدا می‌کند.

محیی‌الدین ابن عربی (درگذشته به سال 638 هجری و 1240 میلادی) كه اتفاقا متولد مُرسیه اسپانیاست یكی از بزرگ‌ترین عرفای مسلمان محسوب می‌شود. انتساب لقب شیخ اكبر به او روشن‌ترین دلیل اثبات این ادعاست. وی كه در قرن ششم و هفتم هجری (معادل دوازدهم و سیزدهم میلادی) می‌زیست و صاحب آثار گرانقدر مهمی چون فتوحات مكیه و فصوص‌الحكم بود، تـاثیر عظیمی بر عرفان اسلامی پس از خویش گذاشت.

نشانه‌شناسی معماری آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری، بیانگر سه ویژگی ریاضیدانی، ستاره‌شناسی و شاعری- اندیشمندورزی اوست. مهیار علوی‌مقدم، در سخنرانی‌ای در نهاد کتابخانه‌های عمومی خراسان رضوی با تاکید بر این موضوع، آرامگاه این اندیشمند پرآوازة سده ششم را آمیزه‌ای از این سه ویژگی خیام دانست و براین باور است که در پژوهشی میان رشته‌ای، میتوان به تلفیقی از دانش‌های ریاضی، نجوم و ادبیات- هنر او دست یافت؛ اندیشمندی که حرفه‌ی اصلی او پرداختن به دانش‌های ریاضی و ستاره‌شناسی بود و گاه از سرتفنن، رباعی می‌سرود.

“خوب گویم و خوش گویم؛ از اندرون روشن و منورم، آبی بودم بر خود می‌جوشیدم و می‌پیچیدم و بوی می‌گرفتم تا وجود مولانا بر من زد و روان شد. اکنون می‌رود خوش و تازه و خرم.."

این بیان ژرف شمس تبریزی در هشتصد سال پیش؛ همواره مرا با یاد فرزانه فروتن دیگری از دیار فرهنگ پرور تبریز رهنمون می‌سازد، استاد محمد علی موحد خردمندی از کوی طلب که فرمود از مولانا آموخته‌ام که همواره دست از طلب ندارم؛ نیکو رهبری است طلب!

جلال خالقی مطلق در نامه‌ای ضمن شرح کهن‌ترین زمان نقل رباعیات خیام که از آن به عنوان «کشف بزرگی در زمینه شعر خیام» یاد شده، می‌گوید: در عین حال که بسیاری از رباعیاتی که در مجموعه‌های متاخر به او نسبت داده‌اند از او نیست، قطعا شماری از رباعیات او نیز به دست ما نرسیده‌اند و یا در دیوان‌ها و جنگ‌ها به نام شاعران دیگر ثبت شده‌اند و یا اصلا بی‌صاحب مانده‌اند.

در این که شاهنامه فردوسی، ستایش‌نامه فرهنگ و خرد است تردیدی وجود ندارد. در مصرع نخستین بیت اول این کتاب عظیم، حضرت حق با عنوان خداوند خرد شناخته می‌شود. خداوندی که از هر نام و نشانی برتر است و بنا به آیة شریفة قرآن امکان رؤیتش وجود ندارد (لن ترانی). پروردگار بلندمرتبه‌ای که از هر نام و نشان و مرتبه‌ای برتر و والاتر است و حتی اندیشه را نشاید که مُدرک حقیقت او باشد.

زنده‌یاد دکتر محمدرضا باطنی با نوشته‌های خودش زبان‌شناسی را که در آغاز یک علم تقریبا تازه‌واردی بود، همگانی کرد. به نظر من باطنی بیش از هر کس دیگری به همگانی‌شدن زبان‌شناسی کمک کرد برای اینکه با نوشته‌های سهلِ ممتنع خودش قوانین پیچیده زبان‌شناسی را که برای جامعه ایرانی نو به‌شمار می‌رفت به نحوی درآورد که برای همه قابل درک بود.

حقیقت این است که او در روزهای واپسین دیگر از زندگی خسته و بیزار شده بود. دیدم که در گفت‌وگویی می‌گوید: «ای مرگ بیا که زندگی ما را کشت. من دیگر چشمانم خوب نمی‌بیند. نمی‌توانم بخوانم. مفاصل انگشتانم دردناک شده. نمی‌توانم بنویسم. به چه درد می‌خورم؟ برای من قبری تهیه کنید می‌خواهم بمیرم!». حرف دردناکی که اشک به چشم آدم می‌آورد.

داستانهای شاهنامه را از نظرگاه توصیف تاریخ و توالی تاریخی به سه دورۀ اساطیری و پهلوانی و تاریخی تقسیم کرده اند: از آغاز تا عهد فریدون را اساطیری و پادشاهی فریدون تا اسکندر را عهد حماسی / پهلوانی و پس از آن را دوران تاریخی خوانده اند.