مقاله

کانت روایتی بازنگری شده و متمایز از درون‌مایه‌هایِ سنتِ حقوق طبیعی پیشنهاد می‌کند؛ او تمامی اشاره‌های این سنت به ایده‌های ارسطویی همچون سعادت و خیر را به سود مفهوم قانون طرد می‌کند؛ در دیدگاه او فقط مفهوم آزادی است که می‌تواند هم دستورهای مقتدرانه و هم قدرتی را که برای اِعمال این دستورات لازم است توجیه کند، بنابراین تنها پاره‌ای از اخلاق می‌تواند از طریق حقوق موضوعه اثرگذار باشد.

متاانتولوژی (مطالعۀ ماهیتِ مسائل انتولوژیک) در سال‌های اخیر رشد کرده است. تمرکز این مقاله بر برخی دیدگاه‌ها و استدلال‌ها خواهد بود که در مباحث امروزی نقشی محوری دارند. یک موضوع این خواهد بود که انتولوژی را چقدر باید جدی بگیریم: آیا دلیلی وجود دارد تا رویکردی شکاکانه یا انقباضی نسبت به مدعیات انتولوژیک داشته باشیم؟ این موضعی است که رودلف کارنپ، هیلاری پاتنم و الی هِرش به طرق مختلف از آن دفاع کرده‌اند. موضوعِ دیگرْ کارآمدیِ رویکردهای فرگه‌ای و کواینی به انتولوژی است که، هم در گذشته و هم در حال حاضر، در فلسفۀ تحلیلی اهمیتی اساسی داشته‌اند.

امروزه وضعیت فلسفه‌ ما این‌گونه نیست که رشته‌ها در مقطع تحصیلات تكمیلی طبق واقعیت‌هایی كه باید باشد و تخصصی شود تخصصی نشده این باعث جدی نبودن بحث و درس‌هااز جانب دانشجو و استاد شده است.

کدام عنوان برای فلسفه‌ای که در جهان اسلام وجود داشته، مناسب است؟ در پاسخ به این پرسش اختلاف نظرهایی رخ داده است، البته سخن در امر اعتباری تسمیه نیست. نام‌گذاری برای اشیاء خاص عینی است، نه امور کلی و مفاهیم انتزاعی، بلکه سخن در توصیف است که باید با واقع متناسبت داشته باشد و ویژگی‌‌ای از آن‌را بیان کند. کسانی که از این سنت به فلسفه عربی تعبیر کرده‌اند؛ چنان‌که راسل نیز آنرا بدین عنوان خوانده است.

کنفوسیوس یکی از بزرگان فرهنگ جهانی چین است. اطلاعات ما درباره چین خیلی زیاد نیست؛ درباره هند کمی بیشتر و درباره مغرب‌زمین بسیار بیشتر است. علت آن این است که در دوران اسلامی به علت نزدیکی فکری و دینی به مغرب زمین ارتباط بیشتر بوده و آثار و ترجمه‌های بسیاری از مراکز فرهنگی مسیحی و حتی یهودی انجام شده است. این خاصیت درباره هند و چین چندان اتفاق نیفتاده است.

دهه سی و چهل که دوره کودکی و نوجوانی‌ام بود، همواره درباره دکترقاسم غنی خاطراتی می‌ شنیدم که یا از مهارت او در امر پزشکی حکایت داشت یا از عملکرد و نقش سیاسی او در مقام وزارت فرهنگ و بهداری یا سفارت مصر و آمریکا و ... و به‌ ویژه از خواستگاری و طلاق او از فوزیه همسر اول محمدرضاشاه یاد می‌ شد. تنها اثر مکتوبی هم که از او در دسترس داشتم تاریخ تصوف دوجلدی ایشان درباره احوالات و زمانه حافظ بود. مجموعه داده‌ها و ذهنیت‌های آن دوران، او را شخصیتی حکومتی و درباری معرفی می‌کرد که در اواسط حکومت دکتر مصدق (فروردین 1331) چشم از جهان فروبسته بود. از آن زمان همه خویشاوندان آرزو داشتند که جوانترهای فامیل راه او را ادامه داده و جای خالیش را پرکنند.

فانگ یولان کتابی به نام «تاریخ فلسفه چین» دارد که فرید جواهرکلام آن را سال 1380 ترجمه کرده است. او گزارش می‌دهد که «سرزمین قاره مانند چین در دید مردم آن قرن‌ها خود دنیا بود و دو عبارت «هر چه زیر آسمان است» و «هر چه درون چهار دریاست» مصداق واحدی داشته‌اند، گو‌اینکه از چین بیرون رفتن، از دنیا بیرون رفتن بوده است. به عقیده کنفوسیوس کوه که از جای خود تکان نمی‌خورد، نمونه انسان خوب و خوبان آرام بر جای می‌مانند و اهل تاملند. اما سعدی که در اقسام عالم از بر و بحر گردش می‌کرد نظر دیگری دارد.»

اینکه سعدی و کنفوسیوس چه نسبتی با هم دارند، ماجرایی دشوار و آسان است. دشوار از این جهت که جهان کنونی شرق را به دشواری می‌شناسد و تفسیری که از تفکر چینی و تفکر شرق دور به‌طور کلی می‌شود، تفاسیری است که جای حرف و بحث دارد یا لااقل برای من جای تامل دارد. اگر بخواهم بیان فلسفی این حرف را بگویم باید اشاره کنم که جهان متجدد از لایه‌های متفاوت تجدد، قرون وسطی، تفکر یونانی و... باید بگذرد تا به تفکر شرقی برسد و این مساله بسیار دشواری است.

سه‌ شنبه بیست و سوم فوریه صدها سوگوار در کاخ اسفورزای میلان تجمع کردند برای ادای احترام به نویسنده‌ ی ایتالیایی، اومبرتو اکو، که جمعه از دنیا رفت. طرفدارانش بیرون خانه‌ اش جمع شدند و به او ادای احترام کردند و تابوتش، مملو از رزهای سفید، به این قلعه‌ ی پرابهت قرن پانزدهمی حمل می‌ شد و تحت حفاظت گارد ریاست جمهوری در حیاط آن قرار گرفت و برای این پژوهش‌ گر پر‌آوازه‌ ی قرون وسطی کجا بهتر از آن‌جا؟

زنده‏ یاد هما ناطق اگرچه یک تاریخ ‌نگار بود، اما در عرصه سیاسی و روشنفکری هم فعال و نامدار بود. تاریخ ‌نگاری که با وجود تأثیر ایدئولوژی بر نوشته‏ هایش، اما آثار و پژوهش‏ هایی از خود به یادگار گذاشت که جامعه علمی و دانشگاهی از آنها بی‏ نیاز نیست. شاید بر مبنای همین تأثیرپذیری از ایدئولوژی چپ بود که سراغ موضوعاتی رفت که در آن روزگار کمتر پژوهشگری درباره آنها می‏ نوشت. با این همه، تأثیر ایدئولوژی در پژوهش‏ های هما ناطق چندان نبود که قضاوت‏ هایش کلی و غیرمستند بنماید. او خود را دانش‏آموخته پل وین، تاریخ‌ نگار فرانسوی، معرفی می‎ کرد که تاریخ‌ نگاری را بر «دانش به یاری اسناد» استوار می ‎دانست.