مقاله

سهروردی در اواخر پرتونامه می‌نویسد که «نور مفارقات زاید بر ماهیَّت ایشان نیست، بلکه ایشان نورهای مجرّدند از مادَّت، همچنانکه حکیمان نورانی گفته‌اند از سر مشاهدت» (مجلد سوم مصنّفات، ص 81). در کتاب سرچشمه‌های حکمت اشراق و مفهوم‌های بنیادین آن می‌خوانیم: «چنین به نظر می‌رسد که در این عبارت، شیخ نور را به معنای وجود در مقابل ماهیّت به کار می‌بَرَد و بحث زیادتی وجود بر ماهیّت را پیش کشیده و از قول حکمای اشراقی تصریح می‌کند که مفارقات وجود محض و انیّت صرفند و ماهیّتی ورای هستی ندارند» (چاپ دوم، ص 70). سهروردی وجود را جزو اعتبارات عقلی برمی‌شمارد؛ بنابراین در عبارت پرتونامه، مقصود از نور چیز دیگری غیر از وجود است. مقصود این است که مجرّدات به علم حضوری شهودی، ذات خود را درمی‌یابند و این علم زائد بر ماهیّت آنها نیست.

ضیاء الدین رازی، پدر فخر رازی دانشمند برجسته اشعری زمانش در ری و نویسنده کتابی است در دانش کلام با عنوان نهایة المرام. در مقدمه ای که بر چاپ نسخه برگردان این کتاب که به کوشش مرکز میراث مکتوب در تهران منتشر شد نوشته ام درباره این امکان سخن گفته ام که او همان نویسنده کتاب بعض فضائح الروافض ی است که عبد الجلیل قزوینی کتاب ماندگار نقض را در رد بر او نوشت. اینجا آنچه آنجا در این خصوص نوشته ام با اختصار نقل می کنم

چه می‌شد اگر خشایارشا جنگ را به یونانیان نمی‌باخت؟ چه می‌شد اگر ژاپنی‌ها به پرل هاربر حمله نمی‌کردند؟ یا اگر کندی ترور نمی‌شد؟ گروهی از مورخان معتقدند تاریخ را نقاط عطف می‌سازند و تلاش برای پاسخ به سؤال «چه می‌شد اگر این نقاط عطف طور دیگری پیش می‌رفتند؟» به فهم عمیق‌تر رویدادهای تاریخی کمک می‌کند.

علم و اندیشه از سنخ فن هستند یا هنر؟ اموری تکنیکی هستند یا ذوقی و شاعرانه؟ با ذکر این تذکر ضروری که حوزه‌ی بحث ما نه تأمل در موضوع به‌مثابه‌ی امری فلسفی و انتزاعی بلکه دقیقأ متمرکز بر مسائل جامعه‌ی علمی ماست، به تحریر محل نزاع بپردازیم. فن بودن به چه معناست و در مقابل هنری بودن و شاعرانگی چه مختصاتی دارد؟ اعتقاد به هریک چه استلزاماتی با خود به همراه می‌آورد و چه دستاوردهای علمی و آکادمیکی را مقتضی می‌کند؟ توجه به یک نمونه احتمالاً بحث در باب این دوگانه را روشن‌تر خواهد ساخت

«لقاء الله» منتهای حرکت آدمی، و روح همه تعالیم و معارف الهی است. اما به رغم اشباع این بحث از نظر کلامی، در باب مراد از «لقاء الله» در آیات قرآن، میان مفسران شیعه که همگی پیرو یک مکتب کلامی هستند، اختلاف نظر دیده می شود و آراء ایشان به 3 دسته قابل تقسیم است: مَجاز بودن «لقاء الله»، شهود باطنی یا علم حضوری در آخرت (با سکوت نسبت به شهود باطنی در دنیا)، و شهود باطنی یا علم حضوری در دنیا. اختلاف آراء بین مفسران بزرگ شیعه، بهترین دلیل بر لزوم بررسی آیات و روایات برای دست یافتن به وحدت نظر می باشد؛ زیرا این اختلاف، منتهای حرکت آدمی را در هاله ای از ابهام فرو برده است.

در متون عرفانی همچون دیگر متون، گاهی به عبارت یا کلمه ای بر می خوریم که با مراجعه به فرهنگ های لغت، امکان دریافت معنای مناسب برای آن وجود ندارد، همچنین گاهی مصححان متون عرفانی در خواندن متن و ارائه صورت مناسبی از یک واژه در می مانند و تصحیح قیاسی بر مبنای قواعد نحوی و بلاغی نیز راه به جایی نمی برد.

طی این نوشتار ضمن معرفی اولین چاپ و تصحیح از کتاب العمده ابن بطریق به معرفی دیگر چاپها و نسخ خطی آن پرداخته شده است. اساس این یادداشت اشاره به نسخه خطی است که ابتدا در نجف یافته شده و مبنای تصحیح اولین چاپ قرار گرفته و در حال حاضر این نسخه در کتابخانه آستان قدس مشهد موجود می باشد.

در همان سده‌های نخست اسلامی می‌توان یافت. چه، سیبویه (د 180ق/796م)، فرّاء (د 206ق/821م)، ابوعبیده معمر بن مثنی (د ح 210ق/825م) در آثار خود از آن یاد کرده‌اند و گویا جاحظ (د 255ق/869م) نخستین کسی است که رساله‌ای بدین نام نگاشته است (عید، 275- 278؛ ناقوری، 458؛ موسی، 153؛ EI2, X/179). تمثیل همگام با علم بیان، رو به تکامل نهاد تا آنکه در سدۀ 4ق/10م قدامة بن جعفر (د 337ق/948م) در کتاب نقدالشعرخود به موضوع تشبیه و تمثیل که از مسائل اساسی علم بیان‌اند، پرداخت و تعریف مستقلی از آن به دست داد. در نظر قدامه تمثیل از «ائتلاف لفظ و معنا» پدید می‌آید و در حقیقت استعمال کلام در غیر معنای حقیقی خود را گویند (ص 181). قدامه برای تفهیم و تثبیت این موضوع در ذهن شنونده به ابیاتی از شعر عرب استشهاد می‌کند

در 1997 م. مقاله ای در مجلۀ آسیایی چاپ شد که به معرفی سه مجموعه و کتابخانۀ شیعی در اروپا می پردازد. در این مقاله چنین آمده که به سبب توجهاتی که در سال های اخیر به مطالعات شیعه پژوهی به طور اعم، و شناخت شیعۀ دوازده امامی، به طور اخص، شده است و نیز به سبب مشکلات هرچه بیشتر دسترسی به منابع و کتابخانه های سنتی شیعی (به ویژه در عراق و ایران)، مؤلفان مقاله سعی کرده اند با نگارش آن، سه مجموعۀ شیعی را در اروپا معرفی کنند.

هنر جلدسازی ایران، به ویژه در دوران اسلامی، بسیار با اهمیت است. همانا که با وجود محفظه ها و نهایتاً جلدهای مستحکم و گاه هنری، نسخه های نفیس مذهبی و علمی و ادبی حفظ شد و گاهی این جلدها آنقدر با ارزش و نفیس بودند که وارد خزانه ها و کتابخانه های سلاطین و حکمرانان می شدند. هنرمندان خوش ذوق و ماهر تلاش می کردند در نهایت دقت و زیبایی و حتی با استفاده از سنگ های گران قیمت جلدهای متنوعی خلق کنند.