مقاله

امروز مصادف است با بیست و یکمین سالگرد درگذشت ادیب، تاریخ‌نگار، مترجم، منتقد ادبی و متفکر پرکار، مرحوم استاد عبدالحسین زرین‌کوب (۲۷ اسفند ۱۳۰۱، بروجرد ـ ۲۴ شهریور ۱۳۷۸). دکتر زرین‌کوب گرچه فرزند جسمانی نداشت، اما حاصل عمر پربار معنوی‌اش، عبارت است از پانزده سال تدریس در دبیرستان‌های خرم‌آباد و بروجرد و تهران. چهل و دو سال تدریس در دانشگاه. چهل عنوان کتاب در قلمروهای نقد ادبی، تاریخ ادبیات، تاریخ ایران و اسلام، کلام و فلسفه و عرفان و ترجمه کتاب‌هایی به فارسی.

فرهنگ ایرانی در ماه‌های اخیر بعضی از مهم‌ترین خدمتگزاران خود را از دست داد که هر کدام در جای خود قابل بررسی و تأملند. در آن میان نام اسماعیل سعادت به عنوان یک مترجم زبردست و دانشنامه‌نویس جلب توجه می‌کند. او از سال‌های دور در نشریات دانش‌آموزی پیک که زیر نظر اسماعیل دولتشاهی منتشر می‌شدند، همکاری می‌کرد؛ هر چند او را به ترجمه‌های دقیق و نیز زیبا و روان می‌شناختند.

با ورود دین اسلام به ایران، و آمیزشش با فرهنگ ایرانی، در طی دوره هایی ، ادبیاتی شکل می‌گیرد که هم آمیخته به تاریخ و اساطیر ایران باستان بود و هم متأثر از فرهنگ اسلامی؛ شاید بهترین نمونه ی این اختلاط، ادبیاتی است که توسط حافظ به وجود آمده است. بنا بر چنین پنداشتی، بی شک به لحاظ تاریخ فرهنگی، وضعیت نبوغ آمیزی ، وجود داشته

بعضی از متفکران، علی الخصوص غربی‌ها و پیروان متفکران غربی، بر این عقیده‌اند که نه تنها «زادگاه فلسفه یونان است»، واقعا هم هست و این قولی است که جملگی برآنند، من هم برآنم (و خود کلمه فلسفه که به همه زبان‌ها وارد شده است، بر درستی قول شاهدی است صادق)، بلکه می‌گویند: «فلسفه بالذات یونانی است». فرق است میان آنکه بگوییم زادگاه فلسفه یونان است (و این قولی است درست) و آنکه بگوییم فلسفه بالذات یونانی است (که قولی است نادرست).

طالقانی از نواندیشان دیگری بود که با نگاهی جدید به مذهب می‌نگریست، و با مهدی بازرگان، دوستی صمیمانة نزدیك به چهل سال داشت. او قرابت زیادی با ندای بازگشت به قرآن به منزلة نهضت رجعت اسلام به عرصه مبارزة سیاسی و اتحاد مسلمانان داشت. این روشنفکر قرآنی و روحانی شیعه، در برنامة قرآن در صحنه جلسه چهارم «پیامبران و اعجاز»، نهضت اسلامی را نهضت قرآنی می‌دانست. و معتقد بود بعضی از مسایل و حقایق قرآن درضمن حركت برای انسان تبیین می‎شود، همان طوری كه خود قرآن بیان كرده است كه با حركت و احتیاجات و برخوردهاست كه بعضی از متشابهات باید تاویل شود.

اسامی شاعرانی چون؛ خواجوی کرمانی، عماد فقیه، سلمان ساوجی، شاه شجاع مظفری، جهان ملک خاتون، ناصر بخارایی، کمال خجندی، عبید زاکانی، ابن یمین فریومدی، سعید هروی، مغربی تبریزی، حیدر شیرازی، سید جلال عضد و بسیاری دیگر از این نامها را می توان بعنوان کواکب سپهر شعر ایران در قرن هشتم هجری در تاریخ فرهنگ و ادب ایران مشاهده کرد. اما عجب آنجاست که شعر حافظ در این آسمان ؛همه بیت الغزل و معرفت است و قرنها است که آفتاب روز افزون اشعار جهانگیرش رونق از چشمه آفتاب می برد و قاطبۀ ستارگان مقدّم و مؤخّر او را از جلوه و پیدایی باز می دارد.

حمدالله بن ابی‌بکر بن حمدبن نصر مستوفی قزوینی۱ از اعقاب حربن یزید ریاحی است و جد چهاردهم او فخرالدوله ابومنصور کوفی در سال ۲۲۳ که به امارت لشکر قزوین رسیده و از آن پس اولاد و اعقاب وی بدین شغل یا مشاغل دیوانی منصوب بوده‌اند و حمدالله نیز به شیوه اجدادی، خدمات دولتی برگزید و چند بار جامع‌الحساب ممالک نوشته و سفرهای متعددی به تبریز و شیراز و بغداد و اصفهان نموده و مدتی نیز در بغداد سمت تقدیر اموال داشته و مهمترین مشاغل دولتی وی (حکومت و پیشکاری امور مالی قزوین و زنجان و ابهر و طارمین در حدود سال ۷۱۱ هجری بوده که به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله، دوست و مخدوم او به وی محول گردیده است.)۲

دانشنامه راکتاب یا مجموعه‌کتاب‌هایی تعریف کرده‌اند، حاوی اطلاعات جامعی درباره همه شاخه‌ها یا بعضی از شاخه‌های دانش بشری که به صورت مقالاتی ـ معمولاً مرتب به ترتیب الفبایی ـ فراهم آمده است. دانشنامه‌ها در هر کشوری منعکس‌کننده فرهنگ و تمدن و میزان پیشرفت علمی آن کشورند. هرچه کشوری که در دانش و فن و هنر پیشرفته‌تر باشد و در تولید و توسعه دانش بشری سهم بیشتری داشته باشد، تعداد و تنوع دانشنامه‌هایی که در آن کشور تألیف می‌شود، بیشتر است.

خبر این بود: استاد اسماعیل سعادت در ۹۵سالگی درگذشت؛ خبری تکان‌دهنده برای اهل فرهنگ، همراه با «احساس ازدست‌دادگی» که اگر به‌جای «۹۵سالگی» اعلام می‌شد در «۹۵۰‌سالگی» باز هم تکان‌دهنده بود، همراه با «احساس ازدست‌دادگی».

دفاع از جلال آل‌احمد این روزها كار آسانی نیست. نویسنده به سادگی مورد هجمه قرار می‌گیرد كه از نویسنده‌ای غرب‌ستیز دفاع می‌كند كه به همراه آن دیگری (شریعتی) مسبب همه بدبختی‌هایی است كه امروز بر سر ایران آمده. این نگاه منفی به آل احمد، نتیجه خوانش‌هایی ناهمزمان (آناكرونیك) و غیرتاریخی است كه بعضا برخی نویسندگان و پژوهشگران بعدی آن را مسبب شده‌اند.