مقاله

مرحوم دکتر غلامعباس توسلی، جامعه‌شناس نام آشنا، در روز پنج‌شنبه ۲۵ مهرماه ۱۳۹۹ دیده بر جهان ما فرو بست و در غوغای اپیدمی و اخبار دیگری که سیاست و فرهنگ و افکار عمومی را درگیر ساخته است، به آرامی تشییع و به سوی آرامگاه ابدی بدرقه شد.

مقاله حاضر،متن یکی از سخنرانی‌های زنده‌یاد استاد دکتر غلامعباس توسلی است.این مطلب، نگرشی به تحولات دانشگاه و درک سیر تغییرات مثبت و منفی در علوم اجتماعی و انسانی در کشور ماست.

به‌طور كلی آوازهای جنوب و جنوب شرق خراسان به 3‌دسته كلی تقسیم می‌شوند؛ دسته اول سرحدی‌ها كه مجموعه‌ای از آوازهای سرحدی از جمله سرحدی بالا پرده، سرحدی پایین پرده، سرحدی میان پرده، سرحدی كبوتر، سرحدی جامی و... را شامل می‌شوند. دسته دوم آواز هزارگی است كه خودش مشتمل بر شاخه‌های مختلف است و دسته سوم آواز جمشیدی كه دقیقا مثل هزارگی و سرحدی، خود شاخه‌های مختلف دارد.

شاید در ایران، علی احمد سعید ملقّب به آدونیس، یکی از پرآوازه‌ترین شاعران معاصر جهان عرب را تنها به واسطه اشعارش و کتبی مانند «الکتاب»، «سیری در شعر عربی»، منتخب «دیوان الشعر العربی»، «بوطیقای عربی» و سایر کتبی که در زمینه شعر از او به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده است بشناسند اما آنچه آدونیس را از هم‌نوعانش در جهان عرب و ایران متمایز کرده توجّهش به ابعاد گوناگون سنّت اسلامی و بستر شکل گیری شعر عربی است.

ایمانوئل كانت می‌خواست مثل تمام فلاسفه گذشته (جز اندك‌شماری) جایگاه ممتاز انسان در طبیعت را مشخص كند و با معلوم كردن تمایز اساسی انسان از سایر جانداران او را قله آفرینش و غایت خلقت و طبیعت بداند، اما نمی‌توانست به سیاق ارسطو با عاقل دانستن انسان، این جایگاه را به او ببخشد، چون اولا با توجه به نظرات فلاسفه قبلی دوران جدید از كجا معلوم كه حیوانات هم به همین اندازه از عقلانیت و هوش برخوردار نباشند و آن عقل و هوش را در جهت خیر و نیكی به كار ببرند، دوما مدعیات عقل محض، استعلایی از آب درآمدند و طبق فلسفه او، مابعدالطبیعه نمی‌تواند به عنوان علم عرضه شود.

جمشید ملك‌پور در كتاب «درام ایرانی» می‌نویسد «آیین‌های عزاداری محرم كه تعزیه را شكل داده در جریان انقلاب در بسیج احساسات ایرانیان علیه رژیم پهلوی نقش مهمی ایفا كردند. هرچند تعزیه در رژیم اسلامی ایران از آزادی و پشتوانه مردمی بیشتری بهره‌مند است اما باید پاسخگوی چالش منتقدانی باشد كه علیه نمایش‌های مذهبی داد سخن سر می‌دهند.

بیست‌و‌پنجم مهر غلامعباس توسلی جامعه‌شناس و استاد برجسته دانشگاه بعد از مدت طولانی بیماری جان به ‌جان ‌آفرین تسلیم كرد. او از جمله شخصیت‌های بزرگ و موثر دانشگاهی در ایران معاصر است كه در ساخت‌یابی علوم اجتماعی ایران و از این طریق جامعه ایران، نقش تاثیرگذاری ایفا كرد. از این رو، شایسته و بایسته است كه درباره او، آثار و اندیشه و زندگی‌اش بیندیشیم و سخن بگوییم.

هنگام دیدار از بسیاری از شاهكارهای معماری ایرانی، احساس ما در آغاز شگفتی است، شگفتی از كار معماران و كاشی‌كارانی كه این عناصر زمینی و ناپایدار را طوری كنار هم گذاشته‌اند كه توازن و تعادلی آسمانی پدید آورده است. نقش‌های مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان چیزی از جنس آسمان پرستاره را در ذهن ما تداعی می‌كند كه در چشم ما همیشه به یك حال است و تماشای آن از یاد ما می‌برد كه زمین و آسمان این جهان دستخوش دگرگونی است، این بناها نیز گذراست و خود ما نیز موجوداتی گذرا هستیم. چنین است كه احساس شگفتی ما در برابر این آثار جای خود را به آرامشی می‌سپارد كه چند لحظه‌ای ما را به ابدیت پیوند می‌دهد.

با اینکه در چند دهه اخیر در ایران به گونه روز افزون از ارزش درس جغرافیا در مدارس ما کاسته شده، ولی بر تعداد نوشتارهای جغرافیایی گوناگون، به طور چشمگیری افزوده شده است. اینکه بُرد و تاثیر این مقالات و نوشتارها در بین عامه مردم یا حتی طبقۀ تحصیل کرده و مسئولین تا چه حد بوده است، آشکار نیست؛ اما از روند نگاه به گستره‌ها و فضاهای جغرافیایی می‌توان از جمله نتیجه گرفت که حتی وجود کارگزاران و مسئولان با تخصص جغرافیایی در زمینه‌های اجرایی نیز نتوانسته مانع از فروپاشی و بعضا نابودی فضاهای طبیعی و زیست‌محیطی کشور شود.

در باب مصرع «فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد»، مبانی قرآنی و عرفانی مهمی در تاریخ اندیشة ما وجود دارد. سو قرآن در برخی آیات به بیان دعای فرشتگان برای مؤمنان و در آیتی دیگر دعای آنان بر تمامی ساکنان زمین (لمن فی الارض) اشارت فرموده است. ابن‌عربی که نزدیک به یک قرن پیش از حافظ می‌زیست، باب ۱۵۴ «فتوحات مکیه» را به «ولایت ملکی» و شرح «دعای ملائک برای بشر» اختصاص داده است. گفتار حاضر به بررسی مبانی قرآنی و عرفانی مصرعی در یکی از زیباترین غزل‌های خواجه شمس‌الدین محمدشیرازی می‌پردازد