مقاله

در بین محققان معاصر کمتر کسی مانند شیخ عزیزاله عطاردی خبوشانی در باب تاریخ و فرهنگ و رجال خراسان تحقیق و تفحص کرده است. این تحقیقات او بسیار وسیع بود و برای شناخت بهتر خراسان کتابخانه‌های جهانی و فهرست نسخ خطی را سطر به سطر کاویده بود تا سهم خراسان را در فرهنگ ایران و جهان بنمایاند.

همواره انسان‌های خیراندیش در طول تاریخ بوده‌اند. انسان‌هایی که به مردم خدمت می‌کردند و مردم را دوست داشتند. سعیشان در برآورده‌کردن نیازهای قشر کم‌درآمد جامعه بوده است. برای خدمت به مردم با هزینۀ شخصی خویش، اماکنی همچون آب‌انبار، بیمارستان، مسجد، و حوزۀ علمیه احداث کرده و آن‌ها را وقف بر مردم کرده‌اند تا با گذر زمان این اماکن و منافع آن دست نااهلان نیفتد و جامعه همواره از آن‌ها استفادۀ مادی و معنوی ببرد.

روز دوشنبه 20 خرداد 1398 پروفسور ولهارد کرش، مدیر مرکز مطالعات ادیان دانشگاه رور بوخوم، و هیأت همراه از مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی بازدید و با جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی ریاست و جمعی از استادان مرکز دیدار کردند. اینجانب هم یکی از حاضران در این جلسه بودم و در خلال گفتگوها چند نکته به ذهنم رسید که دوست دارم آنها را با اهل قلم و علم و مدیریت فرهنگی کشور در میان بگذارم؛ باشد که مفید افتند.

مدارک تصویری در زمرۀ مهم‌ترین مدارک تاریخ و تاریخ معماری است، زیرا از چیزی در گذشته حکایت می‌کند؛ چیزی در عالم واقع یا ذهن و خیال ترسیم کننده و مخاطبان مفروضش. تصویر، چیزی را منتقل می‌کند که نوشته نمی‌تواند.

کوه در اندیشه‌های اساطیری، جایگاه خدایان و در ادیان مهم محل وحی و گفت‌وگوی خداوند با پیامبران است، اما در فلات ایران به دلیل جغرافیای خاص این سرزمین که کوه منبع وجود آب بوده است، اهمیت بیشتری دارد. در کتاب دین زرتشت، اوستا، بارها از کوه به نیکی یاد شده و در قرآن هم بارها بر اهمیت آن تأکید شده است.

آوازۀ نیکولو ماکیاوللی مبتنی بر تناقض[i] عجیبی است؛ این تناقض به‎قدری واضح و آشناست که ما اغلب کاملاً آن را فراموش کرده‎ایم. ماکیاوللی پس از فروپاشی جمهوری فلورانس -که وی ۱۴ سال وفادارانه به آن خدمت کرده بود- به کار نگارش پناه برد و از این طریق کوشید از ملالت ناشی از تبعید و بطالت بکاهد. او اشعار یا دست‌کم ابیات و قصه‎ها و نمایشنامه‎هایی -ازجمله یک کمدی کلاسیک- نوشت.

چندی است که دو منبع پژوهشی تاریخی به کمک مورخین آمده است: «تاریخ شفاهی» و سپس «مطبوعات». اولی برای تحقیقاتی مفید است که دامنه آنها به حدود پنجاه سال پیش به این سو باشد. افرادی که هنوز زنده‌اند و می‌توان برای «مصاحبه» به سراغشان رفت. دومی اما بیشتر به عمق زمان می‌رود و به صد و پنجاه سال عقب‌تر هم می‌رود. یعنی از اوایل ناصرالدین شاه تا به امروز می‌توان از این منبع سود جست. درست از زمانی که روزنامه «وقایع اتفاقیه» منتشر شد.

مطبوعات آینه‌ای از وقایع روزگار خود هستند، به گونه‌ای که در این آینه می‌توان تصویر بسیاری از وقایع آن زمان را مشاهده کرد. بررسی مطبوعات به‌عنوان منابع دست اول تاریخی، به‌ویژه در دوره معاصر، از مباحثی است که گوشه‌های نهفته‌ای از حیات اجتماعی جامعه را مورد مداقه قرار می‌دهد. با واکای اخبار، گزارش‌ها، مصاحبه‌ها، مقالات و تصاویر موجود در این نشریه‌ها وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و مذهبی جامعه زمان انتشار آنها نیز تا حدود زیادی شناخته می‌شود.

1روزگار ما عصر غیاب پاتوق‌ها است؛ در هر سه معنایی که پاتوق دارد. واژه‌ «پاتوق» (که گاهی پاتوغ هم نوشته می‌شود) در اصل اسم جایی بوده در زورخانه‌های قدیمی که در آن «توق» را می‌گذاشته‌اند. «توق» هم پرچم و عَلَمی بوده که نشان زورخانه محسوب می‌شده و بازمانده‌ای از پرچم‌های دیرینه‌ ارتش‌های ایرانی است، که اعضای هر رسته خود را با آن بازمی‌شناختند و در میدان نبرد گرداگرد آن جمع می‌شدند تا در هیاهوی هنگامه از هم دور نیفتند و انسجام گروهی‌شان را از دست ندهند. این توق در آیین‌های ایرانی باقی مانده و می‌توان عَلَم‌های بزرگی که در مراسم عاشورا توسط برگزارکنندگان حمل می‌شود را شکلی تحول‌یافته از آن در نظر گرفت. به همین ترتیب در تکیه‌ها جایی که این علم را می‌گذارند، پاتوق می‌نامیده‌اند.

نورالدّین محمّد ظهوری ترشیزی ملقّب به ملک الشّعراء، در سدۀ دهم قمری در روستای جمند (دربرخی منابع خجند آمده است) از توابع ترشیز استان خراسان به دنیا آمد. کسب معلومات نخستین را در خراسان فرا گرفت. آن گاه در آغاز جوانی راهی یزد شد و در گروه شاعران حلقۀ ادبی امیرغیاث الدّین محمّد میرمیران قرار گرفت که سخنوری چون مولانا وحشی بافقی در آن حلقه بود.