شناسنامه در ایران / فریدون مجلسی

1399/6/1 ۰۴:۳۰

در اروپا طی چند قرن گذشته ثبت موالید در شهرداری‌ها یا در كلیسای جامع شهرها انجام می‌شد كه در دعاوی ارث و نسب و ازدواج و مرگ شهروندان به آن ثبت‌ها استناد می‌شد. بدیهی است این ثبت‌ها قابل تداخل بود و مشكلات بسیار خصوصا درباره اثبات نسب و ارث پدید می‌آمد. در ایران وضع دشوارتر بود. ولادت‌ها یا ثبت نمی‌شد و مسائل مربوط به آن هم با شهادت منسوبان قابل حل و فصل بود یا در خانواده‌های مرفه‌تر واقعه ولادت را برای تیمن پشت قرآنی می‌نوشتند و در تاقچه می‌گذاشتند و در موارد ضروری به آن استناد می‌كردند.

در اروپا طی چند قرن گذشته ثبت موالید در شهرداری‌ها یا در كلیسای جامع شهرها انجام می‌شد كه در دعاوی ارث و نسب و ازدواج و مرگ شهروندان به آن ثبت‌ها استناد می‌شد. بدیهی است این ثبت‌ها قابل تداخل بود و مشكلات بسیار خصوصا درباره اثبات نسب و ارث پدید می‌آمد. در ایران وضع دشوارتر بود. ولادت‌ها یا ثبت نمی‌شد و مسائل مربوط به آن هم با شهادت منسوبان قابل حل و فصل بود یا در خانواده‌های مرفه‌تر واقعه ولادت را برای تیمن پشت قرآنی می‌نوشتند و در تاقچه می‌گذاشتند و در موارد ضروری به آن استناد می‌كردند. از این موضوع یاد خاطره‌ای بسیار قدیمی افتادم از یكی از منسوبین كه عمری در ارتش سپری و 10 سال پایان عمر را درجه سرهنگی طی كرده بود و از آن پس هم «جناب سرهنگ» چنان به نام او چسبیده بود كه جدایی‌پذیر نبود. جناب سرهنگ نسبت به سن خود بسیار حساس بود. در این بار با خویشاوند دیگری كه معتقد بود از او كوچك‌تر است، اختلاف‌نظر داشت تا اینكه روزی برای اثبات حقانیت خود قرآنی را آورده بود كه پشت آن واقعه ولادت او با تاریخ به روشنی ثبت شده بود و ثابت می‌كرد كه از مدعی كوچك‌تر است. اما ایرادی كوچك هنگامی برملا شد كه مصحف را گشودند كه از قول پدرش نوشته بود:«تولد نورچشمی سرهنگ رضا... در پنجم جمادی‌الثانی سنه... به میمنت و...» ظاهرا خود جناب سرهنگ متعجب از خنده حاضران آخرین كسی بود كه متوجه گاف خود شد. این بود نحوه ثبت موالید در ایران، اگر ثبتی در كار بود. در سال آخر جنگ جهانی اول كه صدور گذرنامه و سفارش تجاری به خارج نیاز به اسناد هویت داشت با تصویب‌نامه‌ای مقرر شد، كسانی كه نیاز داشتند برای ثبت هویت خودشان به دایره‌ای در بلدیه مراجعه كنند. اما پس از كودتای سوم اسفند 1299 كه اعزام جوانان به سربازی و ثبت‌نام در مدرسه و استخدام و ازدواج و ولادت فرزندان اهمیت بیشتری یافت به موجب قانونی در سال 1304 اداره احصاییه و سجل احوال برای ثبت وقایع اربعه، ولادت، ازدواج، طلاق و مرگ تشكیل و دریافت شناسنامه اجباری شد. هنوز اغلب مردم نام خانوادگی نداشتند و شناسنامه به نام خود و پدرشان ثبت می‌شد. از سال 1307 شمسی گزینش نام خانوادگی هم اجباری شد. مردم نخست مقاومت می‌كردند زیرا معتقد بودند، حساب و كتاب‌شان روشن می‌شود و ممكن است نتوانند از زیر سربازی یا پرداخت مالیات فرار كنند. اما تدریجا ملاحظه كردند كه از برخی امتیازاتی هم محروم می‌شدند خصوصا حقوق‌بگیران كه ناچار به اطاعت از اوامر بودند برای گرفتن شناسنامه هجوم آوردند.

ایران از نخستین كشورهای آسیا بود كه در آن ثبت موالید و صدور شناسنامه قانونی شد و دریافت آن از سویی حق افراد و از سویی وظیفه آنان شناخته شد.

در قدیم ایرانیان بسته به موقعیت اجتماعی خود اسامی متعدد و عناوین متعدد داشتند كه شامل سید و آقا و خان و میرزا تا فلان‌الدوله و بهمان‌السلطنه و فلان‌الممالك و بهمان‌الملك و بهمان‌السلطان بود كه گاهی این القاب اشرافی را به بهای گزاف از دربار قاجار یا نزدیكان آن می‌خریدند و گاه به ارث به فرزندان می‌رسید. در سال 1313 در زمان صدارت محمدعلی فروغی به موجب اصلاحیه قانون ثبت احوال همه آن‌گونه اضافات و عناوینی كه نام بردیم از اسامی حذف و غیرقانونی اعلام شد. این اقدام نیز خصومت برخی اشراف قدیمی را كه با ازدست دادن القاب احساس برهنگی می‌كردند علیه او برانگیخت. ذكاالملك فروغی خودش نیز پس از آن شد محمدعلی فروغی.

اخیرا در اخبار و فیلم‌های خبری به مشكل بی‌شناسنامه‌ها در بلوچستان و سواحل دریای عمان اشاراتی شده بود و دیدم شناسنامه‌ای كه زمانی مردم از گرفتن آن اكراه داشتند، انگار به صورت سند مالكیت بر خودشان درآمده است و فریاد و فغان‌شان بر هوا بود كه چرا ما شناسنامه نداریم. گویا بسیاری از آنان از پدران غایت یا حاضر غیرایرانی بودند كه جز ایران وطن و جز فارسی، زبانی برای خود نمی‌شناختند. تعجب كردم كه چگونه دولتی كه از یك سو مردم را به فرزندآوری تشویق می‌كند درباره مشتی فرزند حی و حاضر چنین سختگیری می‌كند؟ خوشبختانه به موجب قانون تازه مشكل برخی از این‌گونه فرزندان حل شده است، باشد كه مشكل دیگران نیز حل شود. به یاد داشته باشیم كه بسیاری از كشورها پس از 5 سال اقامت به كسانی كه در كشورشان خدمت كرده و به زبان و رسوم‌شان خو گرفته‌اند، حق شهروندی اعطا می‌كنند.

منبع: روزنامه اعتماد