مقاله

شیوه سعدی که به قول یکی از محققان باید آن‌ را «شعر منثور» نام داد، در نثر فارسی تأثیری شگرف به جای نهاد و باعث شد که نویسندگان دیگر هم بکوشند تا به پیروی از این نویسنده بزرگ، از صنعتگری‌های نثر فنی مانند قرینه‌سازی‌های پیاپی متکلفانه و آوردن مترادفها و سجعهای دشوار و حل و اقتباس بیش از اندازه از آیات و اخبار و به گواه آوردن بسیاری از اشعار و امثال عرب بکاهند و در سخن، راه ایجاز پیش گیرند.

«مغ و مغ‌زاده، موبد و دستور» که هاتف، مهرپرستی را با زرتشتی‌گری درآمیخته است و مراتب سه‌گانه در محضر «پیر» را بدین ترتیب برشمرده است. دستور مشاور و وزیر میر و همان باباشیخ منظور باشد، «دستور» در مراسم علویان نیز جایگاه ویژه دارد و… هاتف اصفهانی دانسته یا ندانسته در بند دوم وارد کلیسا و اندیشة مسیحیت می‌شود. در مقدمه کتاب دیوید اولانسی درباره پیوند میترائیسم و مسیحیت آمده است: «حقیقت آن است که مطالعه و بررسی میتراپرستی مؤید جدّی و قطعی دین وزین مسیحیت است. فهم مسیحیت در گرو فهم میتراپرستی است و این دین بسیار وامدار و مرهون آیین سرّی میتراس است تا آنجا که آنها را دو «دین خواهر» نامیده‌اند.

اشاره: نویسنده، ادیب، شاعر، محقق پرتلاش و استاد پیشین دانشگاه تهران، مرحوم سید خلیل خطیب‌رهبر در دوم مهر ۱۳۰۲ در کرمان به دنیا آمد. پدرش از جمله روحانیان بنام آن شهر بود. سید خلیل در سال ۱۳۱۹ وارد دانشسرای مقدماتی کرمان شد. سپس به دانشگاه تهران راه یافت و از محضر بزرگانی چون فروزانفر، جلال‌الدین همایی، مدرس رضوی، پورداوود، دکتر معین، دکتر صفا، دکتر صادق کیا و دکتر حسین‌ خطیبی استفاده كرد و در سال ۱۳۳۶ موفق به اخذ درجه دکتری ادبیات شد و تدریس در همین رشته را در دانشگاه تهران آغاز کرد. علاوه بر این استادان، چنان‌كه بارها در دیباچه آثارش اشاره كرده، روزگار درازی نزد رئیس انجمن ادبی ایران، مرحوم استاد محمدعلی ناصح (1277ـ ۱۳۶۵) دانش آموخت.

آن قسمتى که کار خوبشان بوده، این بوده که افرادى از خودشان را که دشمن مى‏بُرد، با اینکه اینها هم دشمنشان بودند، یعنى از خودشان‏بودند ولى دشمن یکدیگر بودند، در عین حال پول مى‏دادند و آنها را آزاد مى‏کردند. این آیه را فقط به این مناسبت ذکر کردیم که یکى از آیاتى که ‏صحبتى از اسارت و فداء آمده است، این آیه است که راجع به بنى‏اسرائیل‏است؛ ولى از این آیه ما چیزى که مربوط به مطلب خودمان باشد، نمى‏توانیم استفاده کنیم؛ فقط چون خواستیم همه آیاتى که در آنها از این‏موضوع ذکرى شده باشد ذکر کرده باشیم، ذکر کردیم. اینجا همین قدر ذکر مى‏کند که وقتى اسیرانى از یهودیها گرفتاردیگران مى‏شدند، اینها با اینکه با آن اسیران دشمن بودند، حاضر بودند که‏ فداء بدهند و آنها را آزاد کنند و قرآن این کار را تقدیس مى‏کند، مى‏گوید: این مطابق با کتاب است؛ سایر کارهایتان خلاف بود، ولى این یک کارتان‏درست است. افتُؤمنون ببعض الکتاب و تکفُرون ببعض؟

تأمل در موضوع از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا در همه جا زندگی و اندیشه مردم را به خود مشغول کرده است. این پرسش هم مطرح است که: اصول اخلاق و سیاست و فرهنگ چه محدوده‌ای دارد و حد و مرز آن تا کجا پیش می‌رود؟ به ویژه که خشونت‌طلبی‌ها حد و مرزها را شکسته و انسانهای زیادی روزانه در سراسر جهان و بر اثر جنگها و جهالت‌ها کشته و آواره می‌شوند.

یکی از مهمترین و کلیدی ترین مباحث علم اسلامی و نهاد علم در تمدن اسلام، جغرافیای فرهنگی علم و نهادهای علمی است. هر چند در منابع موجود به ابعاد مختلف این مسئله پرداخته نشده، اما می توان براساس داده های موجود، ترسیمی از آن و نقش این جغرافیا در توزیع، تولید و مصرف علم به دست آورد. جغرافیای فرهنگی نهادهای علم در قرون اولیه اسلامی از نیشابور و خراسان گرفته تا اهواز جندی شاپور و سپس ناحیه عراق، کوفه، بصره و بالاخص بغداد و سپس شام و همچنین حجاز و بالاخص مکه و در نهایت مصر و قاهره بود.قلمرو جغرافیایی تمدن اسلامی، بی آن که بخواهد و بتواند، منحصر به یک مرکز برای علم نبود. به عبارت دیگر سنت علمی در تمدن اسلامی یک سنت چندمرکزی و دارای توزیع جغرافیایی خاصی بود، توزیعی که نه بر حسب تصادف بلکه بر حسب زمینه های تاریخی موجود و همچنین امکان ها و توانایی مراکز مختلف علمی سنتی شکل گرفته بود. به عنوان مثال در قرون چهار و پنج که در حدود 57 مسجد به همراه تعداد زیاد منازل علما و مراکز شخصی در بغداد آن روز، مرکز آموزش علوم اسلامی بود، در همان ایام نیشابور، قاهره و حجاز مراکز بسیار مهمی بودند که هرکدام به نوبه خود نقش کلیدی ای در توسعه نهاد علمی در تمدن اسلامی داشتند.

مهم‌ترین نشانه‌های قدمت هنر تعزیه‌خوانی در ایران را می‌توان در نقاشی مشهور «تکیه دولت» از نقاش شهیر ایران کمال‌الملک دید که بنای تکیه دولت در عهد ناصری را به تصویر کشیده است؛ محلی که نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده‌ است چرا که به طور نمونه در ظهر عاشورا حدود بیست هزار نفر در این مکان به تماشای مراسم روضه خوانی و تعزیه می‌پرداختند. علاوه بر این توصیفات و عکس‌های شرق شناسان مختلف از تعزیه‌خوانی ایران در سده‌های اخیر را هم می‌توان از مهم‌ترین نشانه‌های این هنر در کشور برشمرد.

تصویری نا زیبا از نمادهاواژه Sign در لغت به معنی نشان، علامت و نماد است و ریشه در ادبیات نشانه‎شناختی یونان باستان دارد. نمادها مسیر سومی هستند که از «شم‎ها» و «کهن‎الگوها» گذر می‎کنند و به «اسطوره» و «تمثیل» ختم می‎شوند. شم‎ها در واقع بدون تصویر هستند، کهن الگوها با تصویر همراه می‎شوند و اما نمادها، با تصویر و فرهنگ می‎آیند.

برخی بر این باورند که آگاهی اسطوره‌ای را می‌توان به عنوان تفکری پیشامدرن تلقی کرد که به تبیین چراییِ بودنِ اشیا و امور و به طور کلی پدیده‌های پیرامون خود می‌پرداخته است، و البته با ظهور «علم» به عنوان تفکری مدرن این جایگاه را از دست داده است. در عین حال، برخی نیز بر این باورند که اسطوره به مثابه نوعی شناخت، شیوه‌ی خاصی از عینیت بخشیدن به جهان است و البته مقولات آن متفاوت از مقولات شناخت علمی است.

پیش از این در جایی دیگر به‌اجمال اشاره کرده بودم، به نظر نگارنده، اغراض نویسنده‌ی سه‌گانه‌ی تأملی درباره‌ی ایران که تاکنون دو جلد آن منتشر شده است، تأسیس اندیشه‌ی سیاسی جدید ایران از درون «بحران ایران» است. «آگاهی از بحران» به‌عنوان درِ تنگی که خروج از آن جز از طریق تدوین نظام فلسفیِ آن تأسیس امکان‌پذیر نیست، نیازمند دستگاهی از مفاهیم است که توضیح‌دهنده‌ی بحران و راه‌های خروج از آن باشد، در شرایطی که سنت متصلب ما دیری است که نه تنها قدرت پاسخ‌گویی به مسائل ما را از دست داده، بلکه تجدید ایدئولوژیک آن، خود در مضاعف کردن بحران مهم‌ترین نقش را ایفا کرده است. گشودن راهی که با بازخوانی انتقادی و بازاندیشی سنت، زمینه‌های تأسیس اندیشه‌ی سیاسی جدید ایران را فراهم آورد، نیازمند تدوین و تنقیح دستگاهی از مفاهیم است که قدرت توضیح بحران و پاسخ‌گویی به مسائل آن را داشته باشد. این مهم (تدوین و تنقیح مفاهیم) نیازمند بحث در «مبانی» و تأمل در آن است. جلوتر به این بحث باز خواهم گشت، اما پیش از آن می‌خواهم توضیحی درباره‌ی جایگاه «تاریخ و تاریخ‌نگاری» در تأسیس اندیشه‌ی سیاسی جدید بدهم.