ابتدا باید به این نکته اشاره شود که پیش از این نیز در دهه‌های اخیر، ایرانی‌ها - اگرچه نه چندان زیاد- در نگارش تاریخ عمومی ایران نقش داشته‌اند. نخستین نمونه‌ای که می‌توان به آن اشاره کرد، به حدود سال ١٣٠٦ شمسی بازمی‌گردد که جلساتی با حضور علامه محمد قزوینی، محمدعلی فروغی، ابوالحسن فروغی و عباس اقبال آشتیانی برگزار شد و حاصل آن، تصمیمی بود که درباره نگارش تاریخ کاملی برای ایران گرفته شد. مقرر شد این طرح به دست سه نفر به انجام رسد: مشیرالدوله حسن پیرنیا برای دوره پیش از اسلام، سیدحسن تقی‌زاده از آغاز دوره اسلامی تا آغاز دوره مغول و عباس اقبال آشتیانی برای عصر مغول به بعد. حسن پیرنیا «ایران باستان» را در سه مجلد تا پایان دوران اشکانیان نگاشت.
در باب سرگذشت اقوام ایرانی از آغاز تاکنون، با وجود آنکه نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و غربی آثار و تألیفات گوناگونی داشته‌اند، اما هنوز کتابی جامع که متضمن تحقیق درباره همه این ادوار طولانی باشد، تألیف نشده است، شاید مفصل‌ترین اثر مربوط به تاریخ ایران قبل از اسلام متعلق به حسن پیرنیا، مشیرالدوله است، او پس از بازنشستگی از دنیای سیاست، سال‌های متمادی را به گردآوری مواد برای نگارش تاریخ ایران سپری کرد و دراین‌باره، بیشتر نگاشته‌های ایران‌شناسان غربی را مطالعه و بررسی و مطالب لازم را از آنها استخراج کرد، پیرنیا در راه تألیف این اثر مفصل، بسیار رنج برد و تا روزهای پایانی زندگی سرگرم این کار بود، اما موفق به اتمام آن نشد و چون نگارش تاریخ اشکانیان را به اتمام رساند، بدرود حیات گفت.در باب تاریخ ایران پس از اسلام هم مفصل‌ترین اثر از عباس اقبال آشتیانی است، او پیش از آن به همراه تقی‌زاده و چند تن دیگر بنا داشت یک دوره کامل تاریخ ایران را به نگارش درآورد، تقی‌زاده که در ابتدا قرار گذاشته بود تاریخ ایران را از پرویز تا چنگیز تألیف کند، تنها موفق به نوشتن اثری مختصر شد و اقبال، تاریخ ایران پس از اسلام تا عصر مغول را تألیف کرد. او هرچند در نگارش این دوره تاریخی استقصای بسیار کرد، اما اثر او در باب تاریخ مغول تا دوره قاجار با عجله نوشته شده، به گونه‌ای که می‌توان گفت او با تبحر فراوانی که داشت، نتوانست و مجال پیدا نکرد همه منابع متعدد این دوره طولانی تاریخی را بررسی کند. کتاب او به همراه اثر پیرنیا بارها به صورت یک‌جا به چاپ رسیده و تنها اثری بوده که پاسخ مشتاقان تاریخ ایران را با آن می‌داده‌اند، در این کتاب مطالب تاریخی براساس توالی سلسله‌ها آورده شده و به بیان دیگر سیر تاریخی حوادثی که بر این کشور گذشته به طور منظم بیان شده است و البته در انتهای هر فصل تا حدی به تاریخ اجتماعی و تاریخ علوم و ادبیات هم توجه شده است.
سنت تاریخ‌نویسی در فرهنگ اسلامی، آن‌هم از نوع تاریخ‌نویسی عمومی، وامدار مورخانی پارسی‌نژاد یا تاریخ‌دانانی برجسته است که در حوزه نفوذ تمدن ایرانی بالیده‌اند. براساس منابع و مدارک موجود، ابوحنیفه دینوری (٢٨٢ق/ ٨٩٥م) از نخستین تاریخ‌نویسانی است که دست به تألیف تاریخ عمومی در فرهنگ اسلامی زد و کتاب اخبار‌الطوال را پدید آورد. در همین دوره، مورخ دیگری به نام یعقوبی
به اعتقاد من تاکنون به تاریخ ایران ظلم شده است؛ این کشور با تاریخ درخشانی که چه قبل از اسلام و چه بعد از آن دارد، سزاوار توجه بیشتری است. ایران قبل از ورود اسلام نیز تمدنی حقیقی داشته است و پادشاهانی نظیر کوروش به عدالت اجتماعی در این سرزمین توجه داشته‌اند که البته اینها آن‌طور که شایسته است به بحث و فحص گذاشته نشده است. در مقابل امروز تاریخ اسلام هم به دست عرب‌زبان‌ها نوشته می‌شود و آن‌طور که سزاوار است به نقش برجسته ایرانیان در شکوفایی تمدن اسلامی توجه نمی‌شود. این درحالی است که بزرگ‌ترین خدمت را به اسلام، ایرانیان کردند.
ایده «تاریخ جامع ایران» از همان بدو ایجاد مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی شکل گرفت تا آنکه ١٤ سال پیش کار تدوین و تألیف آن آغاز شد. در ابتدا شروع به جمع‌آوری اطلاعات و نوشتن مقالات کردیم، اما دریافتیم بسیاری از منابعی را که در اختیار ماست غیرایرانی‌ها نوشته‌اند و دیدگاهی غیر از آن، دیدگاه مطلوب ماست. از همان زمان به تدریج حس کردیم که احتیاج است تاریخ ایران از جهات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از نو نوشته شود و نگاهی تازه به آن شود؛ زیرا تمام چیزی که ما داشتیم، مربوط به ٧٠ تا ٨٠ سال پیش بود؛ مثلا درباره ایران پیش از اسلام، کتاب تاریخ نوشته مشیرالدوله پیرنیا در دست بود که ٧٠ سال از آن گذشته بود و منابعی که مرحوم پیرنیا استفاده کرده بود؛ دیگر کهنه شده بود و علاوه بر این، بعد از آن منابع جدید زیادی پیدا شده بود و حتی اکتشافات و تحقیقات تازه‌ای صورت پذیرفته بود که در این کتاب، خبری از آن نبود. نمونه دیگر، کتاب تاریخ دوره مغول نوشته مرحوم عباس اقبال آشتیانی است که آن هم برای ٦٠ سال پیش است. کتاب‌هایی که ما داشتیم همه مربوط به زمان‌های گذشته بود. از تحقیقات و اکتشافات متأخرتر خبری نبود و باید برای موضوعات تازه، مقالات تازه‌ای نوشته می‌شد که کار مشکلی بود
پژوهش و تالیف مقاله مربوط به دوره بازگشت ادبی که از نظر تاریخی نیمه‌نخست عصر قاجار را دربرمی‌گیرد، برعهده من بوده است. این کار درواقع ادبیات ایران در سال‌های پیش از جنبش مشروطیت ایران را بررسی می‌کند. قرار گرفتن پژوهش‌ها و موضوعات گوناگون مربوط به تاریخ و فرهنگ ایران در کنار یکدیگر، از ویژگی‌های تاریخ جامع ایران است که آن را کامل می‌کند. این پژوهش بزرگ، از نظر سیر ادبی، تاریخی ادبیات ایران را به‌گونه‌ای یک‌جا در اختیار دیگران می‌گذارد؛ این مسأله امتیاز آن به شمار می‌آید.
من یکی از مقالات تاریخ معاصر ایران را در مجموعه پژوهش تاریخ جامع ایران نوشته‌ام. این کار بزرگ به نظرم صرفا روایت تاریخ جهان اسلام و ایران نیست؛ یک مرجع است که با جزییات نوشته شده و نویسندگان بزرگ و شهیر ایرانی و خارجی در تالیف آن بسیار کوشیده‌اند. این اما پایان کار نیست و باید تداوم داشته باشد. نکته‌ای که در این کار، بسیار توجه مرا جلب کرده و ارزشمند به‌نظر می‌آید، وجود مقالات گوناگون درباره دگرگونی‌های تاریخی و تمدنی در همه فلات ایران است. به‌عنوان نمونه یکی از مقالات به منطقه بامیان در افغانستان امروزی اختصاص یافته است؛ محدوده‌ای تاریخی با ارزش‌های بالای تمدنی که می‌دانیم سال‌ها پیش از سوی گروه طالبان در افغانستان آسیب فراوان دید. این مسأله نشان‌دهنده روزآمدی پژوهش تاریخ جامع ایران است.
چرا امام موسی صدر در کشوری غریب، در سنین جوانی و بالأخص طی آن مدت کوتاه به مقبولیت عامه دست یافت؟ چرا شیعیان لبنان ایشان را علی (ع) نامیدند، سنیان عُمرش خواندند و مسیحیان به مسیح (ع) تشبیهش کردند؟
تاریخ‌نگاری کلاسیک که عمر آن در اروپا در اوایل قرن با مکتب آنال به پایان رسید، در ایران همچنان زنده است. در این رشته، پاسخ‌هایی اغلب کلیشه‌ای برای پرسش‌هایی کلیشه‌ای‌تر اصل متن را می‌سازند. درست برعکس تاریخ‌شناسی مدرن که برپایه الگوی آنال و پساآنال در جهان آغاز شد، و پاسخ‌هایی همواره متفاوت برای پرسش‌هایی همیشه گوناگون عرضه می‌کند.
تالیف تاریخ اساطیری ایران برعهده من بوده که حدود ٩٠ صفحه از تاریخ جامع ایران را دربرگرفته است. این بخش به همه موضوعات اساطیری ایران، اهورامزدا، خدایان، حماسه‌ها و شاهنامه‌ها می‌پردازد.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید