قرآن و علم / شمشیرعلی - ترجمه محمدحسین وقار -بخش پایانی

1395/5/30 ۰۸:۱۹

میلیون شکل حیات در عالم هست و دانشمندان تنها ۵ میلیون از آنها را مورد مطالعه قرار داده‌اند. لازم است اشکال باقیمانده حیات حفظ و به تفصیل بررسی شوند؛ زیرا از دست رفتن هریک از آنها پیامدهایی برای تعادل بوم‌شناختی جهان و در نتیجه برای وجود خود ما خواهد داشت. تعجبی ندارد که بوم‌شناسان امروزی که مدافع حفظ تنوع زیستی‌اند، این اصل اساسی را پذیرفته‌اند که «هیچ چیز به خاطر هیچ خلق نشده است».

30 میلیون شکل حیات در عالم هست و دانشمندان تنها ۵ میلیون از آنها را مورد مطالعه قرار داده‌اند. لازم است اشکال باقیمانده حیات حفظ و به تفصیل بررسی شوند؛ زیرا از دست رفتن هریک از آنها پیامدهایی برای تعادل بوم‌شناختی جهان و در نتیجه برای وجود خود ما خواهد داشت. تعجبی ندارد که بوم‌شناسان امروزی که مدافع حفظ تنوع زیستی‌اند، این اصل اساسی را پذیرفته‌اند که «هیچ چیز به خاطر هیچ خلق نشده است».

این اصل که منشأ کل دانش بوم‌شناسی است و اصل بزرگ علم تلقی می‌شود، انعکاس نکته‌ای است که در آیه ۳ :۱۹۱ بیان گردیده است: «همانان که خدا را [در همه احوال] ایستاده و نشسته، و به پهلو آرمیده یاد می‌کنند، و در آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند که: پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده‌ای…». یک اصل بزرگ در سوره ۲۵ :۲ بیان گردیده است: «هر چیزی را آفریده و بدان گونه که درخور آن بوده، اندازه‌گیری کرده است».

وجود تناسب یا اندازه مورد بحث ریاضیدان‌هایی بوده که متوجه شدند که گلچه‌های آفتابگردان که در نظر ما اینقدر زیباست، در فواصل فزاینده از مرکز و به نسبت

«۰، ۱، ۱، ۲، ۳، ۵، ۸، ۱۳، ۲۱»، یعنی روشی معروف به ‌زنجیره فیبوناچی چیده شده‌اند. وقتی از منظر مدل ریاضی به یک آفتابگردان می‌نگریم، متوجه وجود مقیاس خاصی در چینش آن می‌شویم. بنابراین، اگرچه قرآن کتاب علم نیست، اما با استفاده از یک اصل بزرگ که در قالب جملاتی خردمندانه بیان شده، به حقایق علمی بسیاری اشاره می‌کند که می‌تواند بسیاری از قوانین طبیعت را شامل باشد.

کار عالم چیست؟

عالم قانون وضع نمی‌کند. وظیفه عالم کشف قوانین است. قوانین حاکم بر رفتار ماده بی‌جان و جاندار از پیش در نظام طبیعت موجود است و عالمان با پرس و جو و تجربه این قوانین را کشف می‌کنند. اگر عالمان این قوانین را کشف نکنند، چه بر سر طبیعت می‌آید؟ آیا طبیعت به شکلی متفاوت با امروز عمل خواهد کرد؟ مسلماً خیر. طبیعت مسیر خود را بنا بر قوانینی که برایش مقرر گشته، طی می‌کند. تنها آنکه اگر دانشمندان این قوانین را کشف نکرده بودند، انسان آنها را نمی‌شناخت؛ مثلا اگر تیکو براهه، کپلر، کوپرنیک، گالیله، نیوتون و آینشتاین متولد نشده بودند، آیا زمین به نحو متفاوتی از امروز به دور خورشید می‌چرخید؟ خیر؛ سیاره‌ها به گردش خود به دور خورشید بنا بر معکوس مجذور قانون ثقل ادامه می‌دادند، و این قانون را می‌توان از ترکیب قانون حرکت ماده که توسط نیوتن کشف شد و قوانین سیارات که توسط کپلر کشف شد، به دست آورد.

مدار سماوی

قرآن خود در سوره یس می‌فرماید: «هرکدام در سپهری شناورند: کلٌ فی فلک یسبحون». جالب است بدانیم که قبل از زمان کپرنیک هیچ کس تصوری از «مدار اجسام سماوی»نداشت، اگرچه این مدار بیش از ۱۴۰۰ سال قبل در قرآن ذکر شده بود. عجیب‌تر آنکه قرآن تصریح دارد که حرکت اجسام سماوی تابع قانون است، همان قوانینی که بعدها عالمان کشفش کردند.‏

این نکته نیز شایان توجه است که خداوند از مردان و زنان می‌خواهد با نگریستن به خلقت از دیدگاهی علمی، و نه به ‌دلیل شکنجه دوزخ یا لذت به شت، ایمان بیاورند. بدین‌ترتیب خداوند می‌پرسد: «آیا کسانی که کفر ورزیدند، ندانستند که آسمان‌ها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند، و ما آن دو را از هم جدا ساختیم، و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمی‌آورند؟»

به ‌نظر می‌رسد که این آیه اشاره‌ای به ‌نظریه مهبانگ(انفجار بزرگ) در باب خلقت باشد. این آیه به خلقت حیات نیز اشاره دارد. بدین‌ترتیب، دو سؤال از سؤالات بزرگ انسان، یعنی «عالم چگونه خلق شد؟» و «حیات چگونه آغاز شد؟»، در این آیه گنجانده شده، و از کافران خواسته می‌شود که با درک خلقت عالم و خلقت حیات از دیدگاهی علمی، به خالق ایمان بیاورند. بنابراین، حقیقت علمی را اساس ایمان و نه مخالف آن می‌داند.

حقیقت علمی

درباره تأکید قرآن بر حقیقت علمی، می‌توان به کلمه «آیه» (که از جمله به معنی نشانه است) اشاره کرد. این کلمه بارها و بارها و در قالبهای مختلف در قرآن آمده است. اگر به بررسی این نکته بپردازیم، متوجه می‌شویم که اگرچه اجزای سوره‌های قرآن به طور معمول آیه خوانده می‌شود، اما در واقع، مطالب ذکر شده در آیات (نشانه‌های خدا)، هر یک موضوعاتی دارای اهمیت علمی است. مثلا در آیه ۲ :۱۶۴ می‌خوانیم:‏ «در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، و کشتی‌هایی که در دریا روانند با آنچه به مردم سود می‌رساند، و [همچنین] آبی که خدا از آسمان فروفرستاده و با آن زمین را پس از مردنش زنده گردانیده، و در آن هرگونه جنبنده‌ای پراکنده کرده، و [نیز در] گردانیدن بادها، و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است، برای گروهی که می‌اندیشند، واقعاً نشانه‌هایی [گویا] وجود دارد». ‏

‏خلقت آسمان‌ها و زمین که در این آیه ذکر شده، در حوزه اخترفیزیک و ستاره‌شناسی قرار می‌گیرد؛ تغییر شب و روز موضوع جغرافی و هواشناسی است؛ راندن کشتی در اقیانوس‌ها یادآور اصل ارشمیدس است و در دینامیک سیالات به آن پرداخته می‌شود؛ احیای زمین بر اثر بارندگی موضوع علمی است که به آب و هوا، گیاه‌شناسی و کشاورزی می‌پردازد؛ پراکندن انواع جانوران موضوع جانورشناسی و ژنتیک است؛ و تغییر بادها و ابرها که میان آسمان و زمین آویخته و در حرکتند، موضوع علم هواشناسی است. اینها همان موضوعات علمیی هستند که به ‌عنوان آیات (نشانه) ذکر شده‌اند.‏

چیزهایی که در قرآن به ‌عنوان آیه ذکر شده‌اند، اغلب دارای ماهیت علمی‌اند. خالق دیده نمی‌شود، اما خلقتش دیده می‌شود. و هدف علم، مطالعه این خلقت با همه جزئیات آن است؛ بنابراین در علم، به معنی مطالعه «نشانه‌های» خالق، است که وسائل شناخت حقائق خلقت را می‌یابیم. زمانی بود که مسلمانان اولیه برای رسیدن به حقائق علمی، ۸۰۰ سال وقت صرف کردند. اگرچه در اینجا، درباره حقائق علمی صحبت کرده‌ایم، اما انواع دیگری از حقیقت در حوزه انسان و ارزشهای اجتماعی، محبت و زیبایی، همدردی و غیر آن نیز وجود دارد. در دین اسلام، این حقایق نیز باید در قلب حس شده و در زندگی روزمره به عمل در آید.‏

چند نکته

اول، قرآن که وحی الهی است، مبتنی بر حقیقت مطلق است، همان‌طور که در خود قرآن نیز خاطرنشان گردیده است. از هر کس که به این حقیقت مطلق ایمان داشته باشد، دعوت می‌شود که قرآن را به ‌عنوان آزمون حقیقت علمی به کار برد، اما نه بر عکس٫

دوم، در مورد یافتن نقطه تلاقی قرآن و علم از طریق جستجوی حقیقت، لازم است انسان تنها آن حقایق علمی را مد نظر قرار دهد که کاملا بررسی شده و در طول زمان در معرض آزمون قرار گرفته است. سؤالی که می‌توان در این باره مطرح ساخت، این است: «اگر با آیه‌ای روبرو شویم که از دیدگاه علمی قابل ایضاح نباشد، چه باید کرد؟»

پاسخ در این نکته قرار دارد که علم، برای مقصود تحقیق پیرامون حقیقت، بر روش‌شناسی خاصی استوار است؛ اما این روش‌شناسی، بدون محدودیت نیست. احتمال دارد بخشی از واقعیت فراتر از محدودیت‌های زیست‌شناختی ما بوده و بیرون حوزه روش‌شناسی به کار رفته باشد. بنابراین ممکن است همه حقایق موضوع علم نباشند. اگرچه دانشمندان نمی‌توانند کارها را نیمه‌کاره رها سازند، اما اگر بخواهند تحقیقشان را انجام دهند محتاج یک نقطه آغاز و مجموعه‌ای از روشها هستند؛ پس باید به خاطر داشته باشند که اگر در مرحله فعلی معلومات علمی‌، قادر به ادراک یک آیه قرآن از نظر علمی نباشیم، این احتمال وجود دارد که با پیشرفت علم در زمینه مربوط، قادر به ایضاح بهتر آیه گردیم:‏ «پاک [خدایی] که از آنچه زمین می‌رویاند و [نیز] از خودشان و از آنچه نمی‌دانند، همه را نر و ماده گردانیده است»(۳۶:۳۶).

‏ وقتی بیش از ۱۴۰۰ سال پیش، این آیه نازل شد، انسان چیزهایی درباره خلقت گیاهان و جانوران به ‌صورت زوج زوج می‌دانست؛ اما آیه نه تنها به این مورد خاص خلقت، که به چیزهایی که مردم در آن زمان، از آنها ناآگاه بودند نیز اشاره دارد. سالها بعد، در دهه ۱۹۲۰، دیراک(Dirac) نظریه ذره و ضدذره را با تحقیق پیرامون معادله حرکت الکترون آزاد کشف کرد. در نتیجه این کشف، امروز می‌دانیم که همه ذرات بنیادین طبیعت ضدذره‌های خود را دارند؛ یعنی الکترون و پوزیترون، پروتون و ضدپروتون و غیر آن. به علاوه، با پیشرفت فیزیک ذرات دارای انرژی بالا، دریافتیم که خلقت زوجها، هم در جهان جاندار و هم در جهان بی‌جان صورت می‌پذیرد. در نتیجه امروز ما معنای آیه فوق را کمی بهتر از گذشته درک می‌کنیم. نکته‌ای که در اینجا بیان شد آنکه قرآن حاوی حقایق مطلق است و همین که انسان به تحقیق پیرامون حقایق دنیای مخلوق می‌پردازد، درک انسان از آیات قرآنی هر چه بیشتر به کمال سوق می‌یابد.‏

ما در هزاره جدیدی دغدغه‌های علمی فراوانی در پیش داریم. اگر بخواهیم با آنها روبرو شویم، لازم است نه تنها خود را آماده پیشرفت در زمینه فنّاوری‌سازیم، که باید یاد بگیریم ارزش حیات را نیز حفظ کنیم. حقیقت و تنها حقیقت، باید اساس همه اعمال و همه افکار ما باشد. در اسلام اعلام شده که قرآن منبع حقائق است. بدین دلیل نه تنها باید خوانده که باید درک نیز شود. درک قرآن تنها با پیشرفت معلومات علمی ما می‌تواند افزایش یابد.

*دانشنامه قرآن (انتشارات اطلاعات)

منبع: روزنامه اطلاعات