مقاله

شیخ فضل‌الله نوری از جمله اولین مخالفین حکومت استبدادی قاجار بود. نکته‌ای که میان مخالفتهای وی با مشروطه، کمتر به آن توجه می‌شود. در واقع شیخ به دلایلی همراهی خود را با مشروطه‌طلبان ادامه نداد. دلیل تغییر مسیر او در جاده مشروطیت چه بود؟ نهضت مشروطه از رویدادهای مهم و سرنوشت ساز تاریخ معاصر ایران است. در مراحل آغازین نهضت، شعارهای یکسان و همه از ضرورت تحول و دگرگونی، آزادی و نفی استبداد، قانون خواهی و لزوم ترقی و تعالی کشور سخن می‌گفتند.

انتشارات فرانکلین برنامه بود نه نهاد. همۀ برنامه ها معمولاً عمر معینی دارند و هرگاه هدف های آنها متحقق شود، پایان می یابند. طراحان و گردانندگان برنامۀ کتاب فرانکلین به این نتیجه رسیدند که هدف هایشان، یا بیشتر هدف هایشان، تحقق یافته است و از این رو پس از 25 سال فعالیت، پایان کار آن را در 1977م/1355ش اعلام کردند.

خدا اساسی ترین اصل در تمام متون مقدس از جمله اوستا و قرآن می باشد. اینکه خداوند با چه نام هایی در این کتاب ها یاد شده است، موضوع محوری این مقاله است. خداوند با نام های متعددی چون اهورامزدا که معرفی کننده بالاترین قدرت و یکتایی کامل است، و صد و یک نام در اوستا بیان شده است. اهورامزدا در گاتاها مظهر خرد است که گیتی و مینو را به وسیله آن خلق می کند. او خالق هستی است و گیتی را از هستی خود شکل می دهد. بدین سبب جهان هستی از او جدا نیست، اما او مطلق و نامحدود و گیتی نامطلق و محدود است. اهورامزدا قائم به ذات است و جلوه هایش قائم به او می باشند.

دانش تاریخ در قرآن در شکل ابزاری جهت آموزش اندیشه و اخلاق و به عنوان یک معلم‌، جایگاه مناسبی را به خود اختصاص داده است. به همین دلیل در طلیعه تدوین علوم اسلامی‌، مسلمین به تاریخ با احترام زیادی نگاه کرده و به دلایل متعددی و از جمله‌ اهمیت تاریخ در قرآن‌، با شوقی کم‌نظیر به نگارش سیره رسول الله‌ (ص‌) و نیز تاریخ دولت‌های اسلامی به صورت یک امر عادی درآمده و اکثر آنان واجد آگاهی تاریخی بوده‌اند. اهمیت داشتن آگاهی‌های تاریخی را امیرالمؤمنین علیه‌السلام به شکل جالب توجهی‌ و در موارد متعددی گوشزد کرده‌اند.

زمانی که سخن از نسبت «ما» با «هگل» به میان می‌آید، می‌توان از مشترکات و تبادلات متافیزیکی میان اندیشه «ما» و ایده‌آلیسم مطلق هگلی سخن گفت. اما اگر بیشتر بر سطح انضمامی-تاریخی بحث تاکید داشته باشیم، می‌توان با در نظر گرفتن هگل به عنوان نماد مدرنیته غربی، نسبت ما با هگل را از رهگذر مواجهه تاریخی ما با مدرنیته مورد واکاوی قرار داد. این مواجهه در چند مقطع و در سطوح مختلف قابل ترسیم و تحلیل است.

تفاوت میان تجلی ظهور و تجسد حلول، از سررشته‌های اصلی برای فهم رویكرد پدیدار شناسانه (یا همان كشف‌المحجوب) هانری‌كربن است. به‌طور كلی تفاوت تجلی ظهور با تجسد حلول، در این است كه هرچند هر دو مفهوم ناظر به حضور غیب عالم به طور عام و خداوند به طور خاص، در عالم خاكی ماست، ولی بر طبق تجسد حلول، این حضور با نوعی «تجافی» همراه است حال آنكه بر طبق تجلی ظهور اینگونه نیست. ظاهر شدن صورت چیزی در آینه دقیقاً مثالی برای تفهیم مفهوم تجلی است. چیزی از شیء به درون آینه راه نمی‌یابد ولی آن شیء در آینه منعكس می‌گردد. برطبق نظریه تجلی حضور عالم قدس و وجودهای آن عالم در عالم ما اینگونه است. ولی تجسد حلول همانند حضور سیاهی در جسم سیاه است. بر این اساس چیزی از سیاهی به جسم سیاه منتقل می‌شود.

اسلام حکم می کند... نگاه شیخ فضل الله به مفهوم مساوات مبتنی بر ادبیات قرآنی و شاه بیت کلام او «به حکم اسلام.....» و «اسلام حکم می کند....» است... او از ویژگیهای خاص جامعه ایران که پیوندهایی وثیق و ماندگار با آموزه های دینی داشت آگاه بود.

در بحث از زمینه‌های امکان رشد تفکرات فلسفی؛ یک «بستر طبیعی» وجود دارد که از آن گریزی نیست و دیگر «بستر اجتماعی» است که ما خود اساساً پدیدآورنده آن هستیم. «بستر طبیعی» همان اوضاع و احوال و ساختار طبیعی انسان‌ها، نوع جنسیت و تمایلات‌شان برای ورود به عرصه‌های مختلف فکری است و «بستر اجتماعی» نیز در بردارنده هنجارها، قانون، فرهنگ، قراردادهای اجتماعی و... است.

عبدالجواد ادیب نیشابوری (۱۲۸۱ـ ۱۳۴۴ق)، شاعر، محقق، مدرس و ادیب بنام دوره مشروطیت (معروف به ادیب اول) در سال ۱۲۹۷ق به مشهد رفت و با وجود ضعف شدید بینایی درس خواند و تا هنگام مرگ (۱۳۰۶ش)، یعنی حدود چهل سال به تدریس پرداخت و ادبا و فضلای بسیاری را پرورد که از آن جمله‌اند: ملک‌الشعرا بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر، مشکات طبسی، ادیب طوسی، محمد پروین گنابادی، مدرس رضوی و محمدتقی ادیب نیشابوری (ادیب ثانی). آنچه در پی می‌آید، بخشهایی از مقدمه استاد یگانه آقای دکتر شفیعى است که سالها پیش بر کتاب «زندگی و اشعار ادیب نیشابوری» نگاشته‌اند و اکنون به مناسبت آنکه در آستانه صدودهمین سالگرد جنبش مشروطیت قرار داریم، به مرور آن می‌پردازیم.

مفهوم عرفی و ادبی آزادی: در فرهنگ سیاسی و فلسفی، کمتر واژه‌ای به اندازة «آزادی» به بازی گرفته شده است. در حالی‌که پاره‌ای از حکیمان آزادی را به مفهوم رهایی از هرگونه قید و بند دانسته‌اند، جمعی دیگر آن را اطاعت از عقل و احترام به قانون معنی کرده‌اند. چه خونها ریخته شده است تا معلوم شود کدام یک از دو متخاصم از آزادی دفاع کرده است و چه بحثها درگرفته که کدام اندیشه به واقعیت نزدیکتر است! گویی رمز این همه اختلاف و ابهام در واژة آزادی نیز نهفته است؛ زیرا هرچند آزادی به معنی رهاشدن از قید است، خود نیز نیاز به قید دارد، آزادی بی‌‌قید سایه‌ای از ابهام را بر سر خود دارد و معلوم نیست همیشه خشنودکننده و در زمرة ارزش‌ها باشد؛ به عنوان مثال آزادی از عقل و عشق و ایمان و اخلاص ارزش نیست؛ ولی آزادی از قید هوس و حکومت جبار و اسارت، از والاترین ارزشهاست و راهی به سوی سعادت.