مقاله

ابوبکر محمّد بن زَکَریا رازی یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و پزشکان تاریخ ایرانی اسلامی است. این تعبیر قطب‌الدین شیرازی در باب او و در بیان دیگر بزرگان مؤثر در تاریخ پزشکی جایگاه رازی در تاریخ علم پزشکی را نشان می‌دهد: «معروف است که می‌گویند طب نبود، بقراط آن را پایه‌گذاری کرد. مُرده بود، جالینوس آن را احیاء کرد. نابینا بود، حنین آن را بینا کرد. پراکنده بود، محمدبن‌زکریا آن را گردآورد. ناقص بود شیخ ابوعلی سینا آن را کامل کرد.» دانشنامه سترگ الحاوی دلیلی بزرگ بر اثبات این معناست.

در میان کتاب‌هایی که پدرم می‌خواند، یک کتاب جایگاه خاصی داشت و آن «منتهی الآمال» مرحوم شیخ عباس قمی، با لقب ثقة المحدثین و با خط زیبای نستعلیق و صحافی شایسته بود.

مرثیه مشهور «باز این چه شورش است...» برای شیعیان بسیار آشناست. تركیب‌بندی در دوازده فصل اثر كمال‌الدین علی محتشم كاشانی (996-905 ه.ق.) شاعر پارسی‌گوی عصر صفوی. ترجمه‌ای كه در زیر می‌آید، خلاصه‌ای از فصل دوم پایان‌نامه كارشناسی ‌ارشد خانم كارن جی. رافل است (نزدیك به 100 صفحه) كه عجالتا استاد گروه مطالعات مذهبی دانشگاه میامی امریكاست.

محققی به نام «فرامرز معتمد دزفولی» در مجموعه ارزشمند «تاریخ اندیشه جدید ایرانی»، سفرنامه‌های ایرانیان به فرنگ، دفتر اول: آینه‌آوران و عصر رویارویی با غرب» (شیرازه، 1390، 1119 صفحه)، گزیده‌های 29 سفرنامه ایرانیان در 200 سال اخیر را منتشر کرده، در مقدمه خود، به‌درستی این عده را «آینه‌آوران» می‌نامد.

روند تحولات فکری، اجتماعی و حتی اقتصادی دوره پیشامشروطه بعد از شکست‌های ایران از روسیه آغاز شد. اصلاحات درون حاکمیت قاجار ازجمله اصلاحات نظامی عباس میرزا، اجازه تأسیس مدارس مسیونری در دوره محمدشاه و بعد اصلاحات امیرکبیر و میرزاحسین خان سپهسالار و حتی امین‌الدوله در حمایت از مدارس جدید، ضرورت ایجاد تغییراتی بود که از عناصر درون حاکمیت قاجار آغاز شد؛ ولی نبود زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی و فساد روزافزون که در جوامع رشد‌نیافته مانع تغییرات اساسی است، اصلاحات درون‌حاکمیتی و از بالا را با شکست مواجه کرد.

بحث من درباره میراث مشروطه‌خواهی با تمرکز بر حاکمیت قانون است. از این مطالبه صدو‌اندی سال می‌گذرد و شاید بد نباشد با نگاهی امروزی به آن بنگریم. یکی از معانی مشروطه‌خواهی در زمینه ایران همان حاکمیت قانون است که در قالب «قانون اساسی‌خواهی» ترجمه شده است.

از دیدگاه شیخ اشراق و علامه، اصحاب عروج با انسلاخ نفس از بدن، به مشاهدات اتم و اکملی می‌رسند که یقینا از جنس نقوش منطبع در پاره‌ا‌ی از قوای بدنی نیست و از سنخ دیگری است. قطب‌الدین آن صور را ذوات قدسیه قائم بالذاتی می‌داند که فاقد محل و مکان و زمان‌اند و این در حالی است که ناظر به هنگام رؤیت این ذوات قدسی، یقین دارد این صور از جنس صور خیالی نیستند، بلکه حقایقی هستند که به واسطه نور مدبره دریافت و رؤیت می‌شوند.

در قرون معاصر پیشرفت های عقلی بشر و تحولات بینشی و روشی علوم مختلف، متفکران حوزه تاریخ را نیز به تکاپو واداشت تا به بازتعریف هویتی و علمی این دانش بپردازند. این تحولات از غرب آغاز شد و پس از چالش های فراوان و ایجاد مکتب های تاریخ نگاری نوین به تثبیت شأن و جایگاه علم تاریخ در میان علوم دیگر منتهی شد.

در فرهنگ اسلامی هرجا که بحث تعارض «عقل و دین» و یا «عقل و عشق» مطرح بوده است همه‌ی آن کسانی که «دین‌مدار» و یا «عشق‌محور» بوده‌اند برای حمله به «عقل»، رییس فلاسفه، شیخ رییس ابن‌سینا، را هدف اعتراض خویش قرار داده‌اند. گاهی عارفان او را مورد بی‌مهری قرار داده‌اند و زمانی متکلمان به جدال با او برخاسته و علیه‌اش «تهافت الفلاسفه» را نوشته‌اند. یعنی آن‌که ابن‌سینا و کتاب‌هایش هدف مناسبی برای حمله‌ی این دو گروه شده است.

نجف دریابندری معتقد است ضرورت دوجوهرشناختنِ روح‌وجسم با ذهن‌وماده، مشکل بزرگ فلسفه غرب در عصر جدید بود و تلاش دکارت برای حل این‌مشکل، به نظریه معروف تقارن منجر شد.