مقاله

اشاره: هانری کربن که تلاش شایانی در شناساندن تشیع و عرفان حقیقی اسلامی به جهانیان کرده، کتابهای بسیاری نوشته که مهمترینشان به همت آقای دکتر رحمتی به فارسی ترجمه شده است. با این همه، استاد برای آسان کردن درک میراث کربن که به واقع بخشی از میراث دیرینه خودمان نیز هست، کتاب «زمان ادواری در مزدیسنا و عرفان اسماعیلیه» را ترجمه و تألیف کرده‌اند که بسیار کارگشاست. نوشتار حاضر بخشی از آن است که بر محور ضرورت وجود امام و برقراری ارتباط با اوست.

هر روز و هر شب، در خیابان‌ها، پارک‌ها، سر چهارراه‌ها، جلوی سینماها و… آنها را می‌بینیم و از کنارشان رد می‌شویم. سر چهارراه که می‌رسیم، وقتی به اتومبیل‌مان نزدیک می‌شوند به سرعت پنجره را بالا می‌آوریم، و شاید چند کلمه نامهربانانه هم بر زبان بیاوریم. بعد با خودمان فکر می‌کنیم یا به دوستی که در اتومبیل‌مان نشسته می‌گوییم که اینها اعضای یک گروه هستند، اینها سردسته‌هایی دارند که در خیابان‌ها رهایشان می‌کنند و…

یادش گرامی استاد سید کمال الدین نوربخش که به ما منطق می‌آموخت و تبحر و تسلط خود را در این درس با دنیایی از ذوق و سلیقه و خاطره و لطیفه به هم می‌آمیخت تا همه بدان معطوف و مجذوب شوند. آنگاه در فرصتی یکباره اظهار می‌داشت که آنچه گفتم فلان مبحث منطق است، قیاس است یا حد تام است یا تناقض و… هر کس با اندکی توجه و دقت آن بحث را فرا می‌گرفت و از آن سر در می‌آورد.

نقش مردمان بیدار و ظلم‌ستیز جای‌جای میهمان در مبارزه با استبداد و به دست آوردن حكومت قانون و صدور فرمان مشروطه قابل توجه، تعمق و تبیین است، اما در این میان نقش تبریز و رادمردانش همانند ستارخان و باقرخان و مقاومت یازده ماهه مردم تبریز در ثمر دادن نهضت مشروطیت شایسته توجهی ویژه بوده و هست. مردمان این خطه از سرزمین نورانی‌مان كه در روزگاران سخت مردان و زنان‌شان پهلوانان داستان‌ها بوده‌اند، نیازمند بازخوانی است.

تاسيس دارالسلطنه تبريز حاصل رياضت و نبود كفايت دارالحكمه سنتي ايران عصر قاجار بود. آنجا كه نه تدبير حكومتي بود و نه تفسير مناسبات جديد جهاني، تنها شاهي و حرمسرا و عافيتي از سر شوريدگي لذات قدرت مطلقه، همين و بس. اينجا دربار تهران و پدر اريكه قدرت و تاج شاهي فخر كاذب. آنجا دارالسلطنه تبريز و فرزند با دغدغه‌هاي‌گران و ميهن دوستي عاشق. دغدغه‌ها و تدبيرهايش را با ژوبر، نماينده سياسي ناپلئون اين‌گونه در ميان مي‌نهد: «چه قدرتي موجب برتري شما نسبت به ما مي‌شود؟ علت پيشرفت‌هاي شما و سبب ضعف دايمي ما چيست؟ آيا شرق كمتر از اروپا قابل سكونت و كمتر حاصلخيز است و غناي آنجا را ندارد؟ آيا پرتو آفتاب قبل از اينكه به شما برسد ما را روشن مي‌كند، براي ما بركت كمتري را موجب مي‌شود تا براي شما‌؟ آيا خداوند خواسته است براي شما امتياز بيشتري قايل شود؟ ب

یوگنی ادواردوویچ برتلس،۱ ایران‌شناس مشهور دانمارکی‌تبار روس، در ۲۶ دسامبر۱۸۹۰ در سن پترزبورگ به دنیا آمد و در ۷ اکتبر۱۹۵۷ در مسکو درگذشت. او یکی از برجسته‌ترین ایران‌شناسان زمان خود در حوزه زبان و ادبیات فارسی بود. در ۱۹۱۴ در رشتة حقوق از دانشگاه سن‌پترزبورگ فارغ‌التحصیل شد، در سالهای ۱۹۱۸ ـ ۱۹۲۰ در دانشکده زبانهای شرقی دانشگاه پتروگراد (لنینگراد بعدی) دوره کامل زبانهای شرقی را گذراند و زبانهای ترکی و عربی و به‌ویژه فارسی را آموخت و سپس برای ادامة تحصیل در دانشگاه پتروگراد در سن‌پترزبورگ باقی ماند و در همان‌جا به عنوان کارمند علمی وارد «موزة آسیایی آکادمی علوم شوروی» شد که بعدها به «انستیتو شرق‌شناسی» تغییر نام یافت.

مقاله حاضر، آسیب‌شناسی نظام مشروطه ایران را از منظری اقتصادی انجام می‌دهد. البته وجود شرایط مطلوب اقتصادی گرچه برای تحقق و تداوم نظام مشروطه بسیار حائز اهمیت بود اما آنچه کمتر از هر چیز مورد اصلاح و تحول قرار گرفت، اقتصاد بود. پس از مشروطه سرنوشت اقتصاد ایران همچنان به پریشانی رقم خورد و در کشاکش رقابت‌های سیاسی داخلی و خارجی، تاریخ ایران پس از مشروطه بحران‌های اقتصادی بزرگی را تجربه کرد. طرح‌ها و برنامه‌های موقت اقتصادی مجلس مشروطه عملا کاری از پیش نبردند و نتوانستند ساختار متناسب و مستحکمي‌برای اقتصاد ایران ایجاد کنند و سرانجام همه‌چیز با هم در گردابی مهیب فرو رفت.روند تحولات اقتصادی ایران در سده نوزدهم، کشور را به سمت وابستگی و ایفای یک نقش حاشیه‌ای در معادلات بین‌المللی سوق داد.

تاریخ و ادبیات از دیر باز رابطه‌ای تنگاتنگ با یکدیگر داشته‌اند. چه بسیار مورخانی که آثار خود را در قالب ادبیات عرضه کردند و چه بی شمار تعداد ادبیان و ادب دوستانی که تاریخ و رویدادهای تاریخی را به منزله مهمترین یا یکی از مهمترین منابع الهام خود در زمینه خلق آثار هنری شان، باور داشتند. به این ترتیب تاریخ و ادبیات ارتباطی نزدیک و جدایی ناپذیر با هم داشته و دارند. این موضوع و وجود این گونه ارتباط بین تاریخ و ادبیات، الهام دهنده و زمینه ساز انجام یک پژوهش گسترده و همه جانبه تاریخی – ادبی در مورد یکی از مهمترین دوره‌های تاریخ ایران، یعنی انقلاب مشروطیت شد.دستاورد نهایی این پژوهش عنوان «ادبیات عصر مشروطیت» (مجموعه 20جلدی که دی ماه از سوی انتشارات دنیای اقتصاد منتشر خواهد شد) را به خود گرفت که علی رغم تیتر ادیبانه آن، منبع بسیار مهمی برای ارائه تصویر بهتری از لایه‌های زیرین حیات جامعه‌ای است که به مدت چندین دهه، تحت تأثیر انقلاب بزرگی با نام مشروطه قرار گرفته بود.

جایگاه زن در جامعه ایران عصر قاجار با پایگاه اجتماعی و محیط زندگی آنان ارتباط مستقیم داشت. هرچند زنان قشرهای پایین شهری و روستایی از توان مالی و اقتصادی کمتری برخوردار بودند و متون تاریخی از آنها، کارکردها و جایگاه اجتماعی‌شان کمتر سخن گفته‌اند، اما نسبت به زنان فرادست شهری از آزادی بیشتری در نوع کارکرد و پوشش برخوردار بودند. البته با وجود آنکه آنها به راحتی در جامعه به کار و فعالیت می‌پرداختند، همچون دیگر زنان جامعه از شهروندان درجه دو به شمار می‌آمدند و از کمترین حقوق مدنی برخوردار نبودند، به طوری که تا پیش از برپایی نظام مشروطیت، حتی برای درمان بیماری‌های خود، حق رفتن به مریضخانه یا آوردن طبیب را نداشتند.

میرزا نصرالله بهشتی مشهور به ملک المتکلمین فرزند میرزا محسن بهشتی در رجب سال 1277 هجری قمری در اصفهان‌زاده شد. دروس حکمت الهی و فلسفه را نزد ملا صالح فریدنی فرا گرفت و در 22 سالگی عازم مکه شد.سپس از مکه عازم هندوستان شد و با علوم جدید و فلسفه مدرن آشنایی پیدا کرد و در شهر بمبئی اقدام به‌ساخت مدرسه‌ای به سبک جدید کرد. در هند اقدام به نوشتن کتابی با نام من الخلق الی الحق کرد که بر ضد استعمار انگلیس و عقاید خرافی بود و به همین علت با فشار و مخالفت انگلستان و فرقه اسماعیلیه مجبور به ترک هندوستان شد و عازم ایران گشت.