تاثیر قرآن بر فرهنگ و ادبیات / سید محمد علی ایازی

1394/4/6 ۰۹:۲۳

یكی دیگر از بارزترین موارد تاثیر قرآن كریم بر جامعه و فرهنگ مسلمانان، تاثیر قرآن بر ادبیات منظوم و منثور عرب و عجم است. كتاب‌های ادبی پس از اسلام سراسر در برگیرنده آیات قرآنی و شكل‌گیری و شكوفایی ادب بر اساس نظم و ترتیب و قافیه قرآنی است.

یكی دیگر از بارزترین موارد تاثیر قرآن كریم بر جامعه و فرهنگ مسلمانان، تاثیر قرآن بر ادبیات منظوم و منثور عرب و عجم است. كتاب‌های ادبی پس از اسلام سراسر در برگیرنده آیات قرآنی و شكل‌گیری و شكوفایی ادب بر اساس نظم و ترتیب و قافیه قرآنی است.

این تحول را می‌توان در به‌كارگیری واژه‌ها، مثل‌ها، استعاره‌ها و تشبیه‌ها و حتی ارزش‌گذاری‌های قرآنی ملاحظه كرد، زیرا قرآن كریم افزون بر آنكه جنبه‌های هدایتی و ارشادی آن معجزه است، از نظر صورت و ساختار و چگونگی بیان، شاهكاری ادبی شمرده می‌شود و این مساله تاثیر چشمگیر و ناخودآگاه خود را بر ادیبان و شاعران مسلمان گذاشته و موجب خلاقیت‌ها و آفرینش‌های هنری هدفمند و فوق‌العاده‌ای شده است.

باید بپذیریم كه دستور و ادبیات عرب پس از اسلام بر پشتوانه شیوه سخن قرآن بنا شده و كتاب‌های ادبی، بخشی از استشهادات خود را از قرآن گرفته‌اند و همچنین تاثیر قرآن بر پویندگی زبان عرب و رشد و بالندگی نظم و نثر عرب غیر‌قابل‌انكار است. اگر قرآن كریم به‌طور عمده بر لهجه قریش بنا شده، موجب آن شده كه این لهجه پیشرفته در میان لهجه‌های قبایل گوناگون عرب، گسترش و رواج كامل یابد و به عنوان چارچوب و معیار دایمی زبان و علایم زبانی سایر لهجه‌ها، در میان ادیبان قرار گیرد.

درباره تاثیر قرآن بر ادب فارسی نیز به وضوح از اشعار و مكتوبات سده‌های نخستین گسترش اسلام به ایران تا قرون بعد می‌توان آن را دریافت. سروده‌های شاعران ایرانی، یكی از بارزترین نمونه‌های تاثیر نیرومند قرآن كریم در عرصه جامعه و در طول تاریخ، بر فرهنگ و تمدن ملت‌های اسلامی است. به‌كارگیری آیات در ضمن اشعار به صورت تضمین و تلمیح و استشهاد یا بیان و تفسیر، نمودهایی از تاثیر قرآن بر سروده‌های شاعران است.

در این زمینه از آدم‌الشعرای شعر فارسی یعنی رودكی گرفته تا فردوسی كه سعی در به كار گرفتن واژگان پارسی داشته و تا دوران معاصر، تاثیر قرآن را بر شعر آنها می‌توان دید. به‌طور كلی بخش عظیمی از ادبیات ما یعنی ادبیات تعلیمی تحت تاثیر قرآن به وجود آمده، شعرایی مانند سنایی، عطار، مولوی، سعدی و حافظ به شكل گسترده‌ای برای بیان افكار خود از قرآن استفاده كرده‌اند. می‌دانیم كه مثنوی مولانا یكی از اركان ادبیات ما محسوب می‌شود. مولوی در همین مثنوی از اكثر آیات قرآن استفاده كرده و برداشت‌های لطیف و تازه‌ای ارایه داده است.

اوج این تاثیر را در شعر لسان الغیب خواجه شیراز می‌توان یافت كه به گفته خود:

عشقت رسد به فریاد‌گر خود بسان حافظ

قرآن ز بر بخوانی با چارده روایت

پس از او نیز تا دوران معاصر می‌توان تاثیر قرآن را بر شعر فارسی یافت. در زمینه نثر باید گفت شاید جلوتر از شعر تحت تاثیر قرآن قرار گرفته باشد. از نخستین آثار گرانسنگ ادب ما تفاسیر كهن است كه گذشته از جنبه تفسیری از لحاظ ادبی نیز مهم هستند. سپس در آثار بزرگ نثر پارسی مانند كلیله و دمنه، تاریخ بیهقی، تذكره‌الاولیاء، اسرار التوحید، مرزبان‌نامه، تاریخ جهانگشا و اوج آن را می‌توان در گلستان شیخ اجل سعدی مشاهده كرد. پس از آن نیز تا دوران معاصر هنوز این تاثیر را می‌توان دید. محمد اقبال لاهوری (م ١٣١٧ ش) یكی از این شاعران است كه قرآن تاثیر شگرفی در افكار و دیدگاه‌ها و اشعار او داشته تا جایی كه منادی بازگشت به قرآن شده است و در اشعار خود سراپا از قرآن سخن گفته و واژگان قرآن را در اشعار خود جای داده است و به مناسبت‌های مختلف مسلمانان را دعوت به فراگیری و به كارگیری دستورات قرآن كرده است از نمونه اشعار اوست:

گر تو می‌خواهی مسلمان زیستن

نیست ممكن جز به قرآن زیستن

از تلاوت بر تو حق دارد، كتاب

تو ازو كامی كه می‌خواهی بیاب

روزنامه اعتماد