راه امام همان راه قرآن بود/ محمد علي ايازي

1393/3/13 ۱۳:۰۸

از آنجا كه اساس روش و منش انسان را نوع نگرش او تشكيل مي دهد، مي توان پرسيد كه نگرش امام خميني به قرآن چگونه بوده و قرآن در نظر ايشان چه جايگاهي داشته است؟ دست يافتن به ژرفاي هر انديشه يي آنگاه ممكن است كه ما نقشه يي كامل از آن انديشه داشته باشيم. بايد ببينيم شخص در ابعاد گوناگون يك موضوع چگونه مي انديشيده و چه رفتار و منشي از خود نشان مي داده است.

   از آنجا كه اساس روش و منش انسان را نوع نگرش او تشكيل مي دهد، مي توان پرسيد كه نگرش امام خميني به قرآن چگونه بوده و قرآن در نظر ايشان چه جايگاهي داشته است؟ دست يافتن به ژرفاي هر انديشه يي آنگاه ممكن است كه ما نقشه يي كامل از آن انديشه داشته باشيم. بايد ببينيم شخص در ابعاد گوناگون يك موضوع چگونه مي انديشيده و چه رفتار و منشي از خود نشان مي داده است. به طور مثال اگر بخواهيم نگرش امام به قرآن را بررسي كنيم، لازم است چيستي، اهداف، طرح بازگشت، قلمرو و آفاق گستري و توجه به آداب رسيدن به قرآن از ديدگاه امام خميني را بررسي كرده و ببينيم ايشان در مقام مقايسه با دانشوران ديگر چه موضعي دارد و در اين باره چه گفته و چه جايگاهي براي آن قايل بوده است. در وصيتنامه حضرت امام، مطالبي هر چند كوتاه درباره جايگاه قرآن آمده، در صورتي كه داوري درباره انديشه امام نيازمند بررسي همه آثار و گفته هاي ايشان است. در اين مقال كوتاه به برخي وجوهي كه امام درباره قرآن نظر دارد، اشاره مي كنيم. هرچند سخن درباره چيستي بيشتر در معناي ظاهري آن مي شود كه در آغاز به آن اشاره شد اما بعد ديگر اين چيستي، حقيقت، منزلت و اهداف اين كتاب و ارزش خواندن و آداب آن است. در اين باره از دو منظر جاي بررسي است، يكي از منظر خود قرآن و اهل بيت پيامبر و در مرحله بعد قرآن پژوهان و ديگري از منظر عارفاني كه امام خميني تعلق فكري ويژه به آن دارد و تفسير خاصي از اين منزلت را بيان مي كند. از اين رو، نخستين پرسش اين است كه قرآن از ديدگاه امام چيست، چگونه پديد آمده و چه هدفي دارد. اگر بدانيم كه امام چه تحليل هايي درباره قرآن دارد، راحت تر مي فهميم كه چگونه او به تفسيرمي انديشيده و روش پيشنهادي او درباره تفسير چيست و چرا از مفسران خرده مي گيرد و تفسيرهاي موجود، او را قانع نمي كند و در نهايت خود در اين باره چه كرده است؟ نكته قابل توجه: بيشتر مطالبي كه در اين باره مي گويد به زبان اصطلاح و در قالب كلماتي است كه براي مردم عادي آشنا نيست و بايد آنها را توضيح داد. در منزلت اين كتاب، سخن هاي بسيار در قرآن رسيده: قرآن به [آييني‏] كه خود پايدارتر است راه مي‏نمايد. (اسراء: 9) و اين كتاب را تبيان هر چيز و وسيله هدايت و رحمت و بشارت مي داند. (نحل 89)، كتابي عزيز كه از پيش روي آن و از پشت سرش باطل به سويش نمي‏آيد (فصلت: 42) همچنين از اهل بيت روايات بسيار رسيده. به عنوان نمونه، امير مومنان در منزلت قرآن چنين مي گويد: قرآن كتاب خداست «كتابي كه از گذشتگان و آيندگان شما در آمده، حل و فصل كشمكش هاي شما در آن است» (نهج البلاغه، كلمات قصار، 313) و در جايي ديگر: حق را از باطل جدا مي كند، پندگويي است كه فريب ندهد و راهنمايي است كه گمراه نكند و حديث خواني است كه دروغ نگويد و كسي با قرآن ننشست، جز كه چون برخاست افزون شد يا از وي كاست، افزوني در رستگاري و كاهش از كوري و بدانيد كسي را كه با قرآن نياز نباشد، بي قرآن بي نياز نباشد. (ترجمه نهج البلاغه سيد جعفر شهيدي، خطبه 176ص 182) اگر كسي به نوشته ها و گفته هاي امام، نگاهي هر چند سطحي بيفكند، به خوبي در مي يابد كه او از مجذوبان و شيفتگان قرآن مجيد است. آنچنان كه در تاريخ زندگي ايشان آمده، ساليان دراز، صبح و شام معتكف آستان اين رشحه الهي بوده و با تلاوت قرآن انس دائم داشته و ديگران را تشويق به خواندن و تدبر در آيات آن مي كرده و در وصيتنامه خود ياد آور شده است (صحيفه، ج 21، ص 376) از اهميت و عظمت قرآن با توضيحات خاص و استثنايي سخن مي گفته و تاثير حضور آن را در جامعه بازگو مي كرده است. از مهجور بودن قرآن رنج مي برده و معتقد بوده، چون قرآن در نظر گروهي منحصر به گفته هاي مفسران شده و راه استفاده از قرآن را مسدود كرده، يا تفكر و تدبر در آيات شريفه را تفسير به راي دانسته اند، مهجور مانده است. او تنها راه نجات مسلمين را بازگشت به قرآن مي داند، آن هم فهميدن و عمل كردن و نه خواندن و حفظ تنها. در بخشي ديگر، ايشان به صيانت قرآن از دستبرد تحريفگران اشاره مي كند، موضع ايشان، همان ديدگاه محققان شيعه و مشهور و متواتر ميان دانشمندان عالم اسلام است: به اين روي در مواضع مختلف نشان مي دهد كه قرآن مصون از تحريف است. بخشي از نوشته هاي ايشان به آداب قرآن اختصاص دارد، چنان كه براي بازگشت به قرآن از موانع استفاده از قرآن سخن مي گويد. اگر مجموع اين نكات در نظر گرفته شود، آشكار مي شود كه امام خميني هر چند پژوهش مستقلي درباره مباحث مقدماتي و علوم قرآن انجام نداده اما در نوشته هاي گوناگون، اين نكات بحث شده (مجموعه تبيان و تفسير قرآن مجيد بر گرفته از آثار در پنج مجلد گواه توجه و حجم سخنان در آثار پراكنده است.) در توضيح يكايك اين نكات بايسته تفصيل است. نكاتي كه جديد و از منظري خاص طرح شده اند. هر چند مضامين قرآن بسيار گوناگون و متنوع و درهم تنيده با اهداف خاص و صورت هاي گوناگون است اما بازتاب دهنده حقايق هستي و باطن جهان و ثمره تجلي حضرت حق در كلام خويش است كه در قرآن اين هستي غير ظاهري از آن به عالم ملكوت تعبير شده است. (انعام: 75: اعراف: 185: مومنون: 88: يس: 83، گنابادي، بيان السعادة، ج‏5، ص: 492). از اين جهت قرآن جلوه جهان است. از ديدگاه امام، قرآن هر چند نوشته هايي است كه ما آن را مي بينيم و مي شنويم و مي خوانيم و معاني ظاهري آن را در مي يابيم اما حقيقت قرآن نمودي از هستي ملكوتي دارد. (آداب الصلاه، ص 321) در تحليلي ديگر در مقام مقايسه ميان قرآن و كتاب هاي آسماني ديگر، دليل برتري قرآن به اين جهت است كه در مرتبه يي بلند از آن كتاب ها قرار دارد و از هر جهت جلوه حق و آيينه تمام نماي رخ او است و تمام تجليات زيبا آفرين، قدرتمند را در خود جاي داده و سر آغاز تمام شوون ذاتي و صفاتي و فعلي حق است: پيش اهل معرفت اين كتاب شريف از حق تعالي، به مبدايت جميع شوون ذاتيه، صفاتيه و فعليه و به جميع تجليات جماليه و جلاليه صادر شده و ديگر كتب سماويه را اين مرتبت و منزلت نيست. چون جلوه جهان بودن در تحليل حضرت امام از طريق اسم اعظم و انسان كامل است. از اين رو مي نويسد، قرآن صحيفه يي كه بيانگر اسم اعظم است، همان طور كه انسان كامل صورت اسم اعظم است. حتي مي توان گفت كه قرآن و انسان كامل هر دو نسبت به جلوه گري آن مقام داراي يك نقش هستند و اگر در اين جهان به ظاهر دو تا هستند اما در عالمي ديگر كه عالم غيب نام مي گيرد، يكي هستند. خداوند با دست زيبا آفرين و قدرت خويش انسان را آفريد تا زمينه ظهور انسان كامل فراهم شود، با همين دست، حقايق پنهان را آن اندازه پايين آورد كه بتواند ظرفيت ارائه در قالب الفاظ را پيدا كند و به صورت كتاب در آيد بلكه اين كتاب شريف صورت احديت جمع جميع اسما و صفات و معرف مقام مقدس حق به تمام شوون و تجليات است. (آداب الصلاة، ص 321) امام با چنين تحليلي معتقد است، قرآن از مقام ديگري فرود آمده كه براي افراد عادي قابل فهميدن نيست، به اين روي نتيجه مي گيرد كه در آن مقام، قرآن سر است: سري است كه رازهاي ديگري را بيان مي كند، راز است اما رازي است كه در رازهاي ديگر پوشيده شده است. (تفسير سوره حمد، ص 165) . در جاي ديگر، براي نشان دادن اين پوشيدگي و راز آلودگي قرآن در عالم غيب، از تعبير ديگري استفاده مي كند و مي گويد: قرآن در آن مقام در 70هزار لايه و حجاب پيچيده شده تا به دست ما رسيده است. (شرح دعاي سحر، ص 58) مفهوم اين سخن از نظر ايشان، مبهم بودن قرآن يا غير قابل دسترس بودن تفسير ظاهر كلمات وحي نيست بلكه به اين معناست كه قرآن كلام حق و در مرتبه عالي است و كلام حق تناسب با حق لايزال دارد كه در جهان غيب مكنون قرار دارد، به اين روي در آن مقام قابل درك نيست اما وقتي تنزل كرد و لباس الفاظ و كلمات را پوشيد، جلوه كامل همه آن حقيقت را ندارد. به عبارت ديگر، پيامبر با باطن ذاتش آنها را در جايي دريافت كرده كه برهنه از تعينات و وابستگي هاي مادي و زماني بوده است. حق در اين ارتباط خارق العاده، حقايق و معارفي را بر پيامبر القا و افاضه كرده است، (ر. ك: ايازي، تفسير قرآن مجيد، ج1، ص) اما اين معارف بلند وقتي به زمين رسيده، هزاران پرده بر آن آويخته شده و لابه لاي اين پرده ها نور آنها ديده مي شود، درست مانند خورشيدي كه ما مشاهده و گمان مي كنيم آنچه مي بينيم دقيقا هماني است كه در آسمان مي درخشد، در حالي كه هزاران سال نوري فاصله ميان ما و خورشيد باعث شده كه ما تنها شعاعي از خورشيد را مشاهده كنيم. درباره قرآن، اين مثال تنها براي فهم اين نكته است كه چگونه اين كتاب تدوين الهي فرود آمده و به جايي رسيده كه در قالب الفاظ و كلمات قرآن براي ما انسان هاي زنداني در طبيعت قابل درك باشد. امام در اين باره كه چرا در عالم مادي به حقيقت و كنه قرآن نمي توان دست يافت، چنين استدلالي مي كند: اگر اين كتاب مقدس و اين نوشته پاك سبحاني به اشاره يي از اشاره هايش و جلوه يي از جلوه هايش تجلي مي كرد و برخي حجاب هاي نوراني خود را براي آسمان و زمين برمي داشت، اركان آن را مي سوزاند يا اگر بر فرشتگان مقرب جلوه مي كرد وجود آنان را درهم مي كوبيد و چه خوب سروده است: احمد ار بگشايد آن پر جليل / تا ابد مدهوش ماند جبرييل .