1393/12/2 ۰۹:۵۹
این آیات مجموعاً چه مىخواهد بفرماید که «ما کان لنبىٍّ ان یکون لهُ اسرى حتّى یُثخن فى الارض: هیچ پیغمبرى قبل از آنکه غلبه و قوّت پیدا کند و قاهر شود و تسلطش کامل گردد، حق نداشته اسیر بگیرد.» پس ایناسیر گرفتن شما در این شرایط۴۴ عمل خلافى بوده است.
تحلیل این آیات
نکتهاى در اینجا هست: چرا اسیر گرفتن در ابتداى کار که هنوز قوه و قدرتى براى مسلمین نیست، نباید صورت بگیرد؟ براى اینکه اسیر را مىگیرند و آزاد مىکنند. اینها وقتى که دشمن را در میدان جنگ مىگرفتند، اگر طمع پول نبود، در همان میدان جنگ او را مىکشتند؛ مخصوصاً زنده او را مىگرفتند که بتوانند در مقابلش پولى بگیرند. [آیه مىخواهد بگوید] شما نمىبایست اینها را به طمع پول مىگرفتید؛ یعنى باید در همان میدان جنگ از میان مىبردید؛ چون حالا که گرفتهاید، باید آزاد کنید؛ آزاد که بکنید، برمىگردند مىروند دومرتبه غائلهاى از نو ایجاد مىکنند.
نکتهاى که مىخواهم بگویم، این است: اگر نقطه مقابل این کار [یعنى کشتن در میدان جنگ] و کار مجاز دیگر استرقاق در همان ابتدا مىبود و عمل مسلمین این مىبود که وقتى اسیر را مىگرفتند، دلشانمىخواست او را مىکشتند، دلشان مىخواست آزاد مىکردند، بىپول یا با پول، دلشان هم مىخواست او را اسیر [و برده] نگاه مىداشتند، دیگراصلاً این آیه در میان آن آیات جا نداشت، براى اینکه [اگر بنا بر این بود که اسیر در همان میدان جنگ کشته شود، خطرى نداشت۴۵] و اگر بنا بر این بود که اسیر را برده بگیرند و نگه دارند، باز هم خطرى از ناحیه اینها ایجاد نمىشد، مىگفتند ما اینها را گرفتیم، الان در اختیار خود ماست و از وجودشان استفاده مىکنیم، زنده بودن اینها خطرى براى عالم اسلامایجاد نمىکند.
زنده بودن آنها در صورتى خطر ایجاد مىکند که نه کشته بشوند و نه استرقاق بشوند، بلکه حتماً باید آزاد بشوند، حال یا بدون فداءیا با فداء، که در جنگ بدر فداى انسانى نداشتند؛ چون آنها از اینها اسیرنگرفته بودند، ناچار باید پولى مىگرفتند و آزاد مىکردند.
مىخواهم بگویم از این آیه این طور فهمیده مىشود که رفتار درباره اسیر همان دو قسمى است که در آیه سوره «الذین کفروا» آمده است: «فامّا منّاً بعدُ و امّا فداءً»؛۴۶ آن دو قسم دیگر وجود نداشت؛ اگر وجود مىداشت، این آیه (ما کان لنبىّ…) موضوع پیدا نمىکرد؛ چون آیه خلاصه این جورمىگوید: سنت ما یعنى در دستورهاى ما هرگز چنین چیزى نیست کهپیغمبرى قبل از آنکه قدرت و تسلط کامل پیدا کند، یعنى در حالى کههنوز نیرویش در مقابل دشمن ضعیف است، از میدان جنگ اسیر بگیرد؛ معنایش این است که در میدان جنگ وقتى که بر دشمن تسلط پیدا مىکند، فقط حق کشتنش را دارد، حق اسیر گرفتنش را ندارد.
چرا حق اسیر گرفتنش را ندارد؟ به قرینه «حتّى یُثخن فى الارض». چرا قبل از اینکه نیرومند بشوند حق اسیر گرفتن ندارند ولى بعد از نیرومند شدن این حق را دارند؟ براى اینکه بعد از نیرومند شدن وقتى که اسیر مىگیرید، آزادشان هم بکنید خطرى ایجاد نمىکند؛ ولى قبل از نیرومند شدن اگر اسیر بگیرید، ناچار آزادش مىکنید؛ وقتى آزادش کردید، دومرتبه غائله درست مىشود. پس مفروض این بوده است که اسیر بالاخره حتماً آزاد مىشود. چون باید اسیر آزاد بشود پس در ابتدا [یعنى در زمان ضعف] اسیر نگیرید، در روزهایى اسیر بگیرید که آزاد کردن آنها براى شما خطرى ایجاد نکند.
این، طرز استدلال و مفهومى که ما از این آیات داریم؛ و اتفاقاً درنقلها هم آمده است که پیغمبر اکرم(ص) به اصحاب فرمود که: «شما اگر اینها را بگیرید و آزاد کنید، به عدد هر فردى از اینها که آزاد کنید، در یک جاى دیگر کشته خواهید شد.» آنها گفتند: «این جهت سبب نمىشود که ما این کار را نکنیم؛ براى اینکه ما شوق شهادت داریم، ما امروز اینها را آزاد مىکنیم،پول هم مىگیریم، بگذار فردا کشته بشویم چون ما به کشته شدن اهمیت نمىدهیم، برایمان شهادت در راه خداست.»
این یک آیه است درباره اسیر که حکم اسیر را بیان مىکند و به نظر من آیه بسیار مهمى است و باید روى این آیه زیاد فکر کرد و در میان کسانى که درباره موضوع بردگى بحث کردهاند، من ندیدهام که روى این آیه تکیه کرده باشند در صورتى که این آیه خیلى احتیاج دارد که رویشتأمل و تکیه بشود.
۴٫ آیه سوره محمد(ص)
آیه چهارم، آیهاى است که در جلسه گذشته خواندیم: «فاذا لقیتُمُ الّذین کفروا فضرب الرّقاب حتّى اذا اثخنتُموهُم، فشُدُّوا الوثاق فامّا منّاً بعدُ و امّا فداءً حتّى تضع الحربُ اوزارها ذلک و لو یشاءُ الله لانتصر منهُم و لکن لیبلُوا بعضکُم ببعض و الذین قُتلوا فى سبیل الله فلن یُضلّاعمالهُم».۴۷
دستور جنگى است: هرگاه با کفار در میدان جنگ برخورد کردید، فضرب الرّقاب: گردن آنها را بزنید، حتّى اذا اثخنتُموهُم: تا آن وقت که اینها را به زانو درمىآورید (ضعیف‌شان مىکنید)؛ یعنى بر آنها غالب مىشوید. تاقبل از آنکه بر آنها غالب شوید، کارتان باید فقط کشتن آنها باشد. وقتىکه بر آنها غالب شدید و آنها را به زانو درآوردید، ضعیف و ناتوان کردید و خلاصه شکست دادید، فشُدُّوا الوثاق: اسیر بگیرید، محکم آن اسیران را ببندید. فامّا منّاً بعدُ و امّا فداءً: بعد از اینکه اسیر گرفتید، یکى از دو رفتار رابا اینها مىکنید: یا منّت بر اینها مىگذارید و آزادشان مىکنید، یا درمقابل، فدائى مىگیرید، یا فداء انسان و یا پول. حتّى تضع الحربُ اوزارها: این قانون هست تا آن وقتى که جنگ آن اوزار و آثام و سختیهاىخودش را به زمین بگذارد.
راجع به اینکه مقصود از «حتّى تضع الحربُ اوزارها» چیست، یک احتمال این است که آن جنگى که شما مشغول هستید، به پایان برسد؛ ولى احتمال بیشتر که در اخبار ما هم تأیید شده، این است که یعنى این قانون هست تا وقتى که جنگ در دنیا هست وجنگ یک قانونى است که بر بشر حکومت مىکند. بله آن روزى که بهکلى جنگ از میان مردم رفت و ضرورتى ایجاب نکرد که جنگ باشد،دیگر هیچ یک از این دستورها هم وجود ندارد. و لو یشاءُ الله لانتصر منهُم: خدا اگر بخواهد، مىتواند خودش مستقیماً از مردم انتقام بگیرد به نحوى که آنها را معذب کند، ولکن سنت الهى این نیست؛ سنت الهى ایناست که بعضى از افراد را با بعضى از افراد دیگر امتحان کند یعنى قومى رادر مقابل قومى برانگیزد و آن قوم دیگر که مثلاً قوم مؤمن هستند وسیلهتمحیص و تخلیص ایمانشان این است که در مقابل دشمن قرار بگیرند.
حدیث نبوی
حدیث عجیبى در کتاب «صحیح مسلم» پیدا کردم. آن حدیث ایناست: پیغمبر اکرم(ص) داستانى از یکى از پیغمبران سلف نقل مىکند که قرائننشان مىدهد مقصود یوشع است، یوشع بن نون، که وصىّ حضرت موسى بوده است. پیغمبر(ص) در آن حدیث مىفرماید: هیچ پیغمبرى حقغنیمت گرفتن و استفاده کردن از غنیمت نداشته است. آن غنائمى هم که در میدان جنگ باقى مىماند (دشمن فرار مىکرد و باقى مىگذاشت)، آتش مىزدند؛ مثل قربانیها که [بتپرستان در پیشگاه بتها] آتشمىزدند. بعد در آخرش این جور دارد: «فلم تحُلّ الغنائمُ لاحدٍ من قبلنا« قبلاز ما غنیمت براى هیچ کسى حلال نبوده.۴۸ چرا براى ما حلال شد؟ ذلکبانّ الله تبارک و تعالى رأى ضعفنا و عجزنا فطیّبها لنا:۴۹چون خداوندناتوانى و ضعف و عجز و فقر ما را دید، از این جهت بر ما حلال کرد.»
این نشان مىدهد که اصلاً غنیمت خودش یک امر موقتى است، در مقام ضرورت چنین چیزى هست. اگر این حدیث پایه قرص و محکمىداشته باشد ـ که من از نظر سندش درست نمىدانم چگونه است ـ معنایش این است که به طور کلى غنیمت از دشمن گرفتن و از غنائم استفاده کردن، چیزى است که برخلاف سنت اصلى انبیا بوده است و این اجازهاى که به مسلمین داده شده که از غنائم جنگى استفاده کنند، به خاطر آن فقر و مسکنت عجیبى بود که مسلمین در صدر اسلام داشتند.پس هر وقتى که چنین فقر و مسکنت عجیبى نباشد، اصلاً غنیمت گرفتن به طور کلى، حتى اموال دشمن را به عنوان غنیمت بردن امر حلالى نیست تا چه برسد به اینکه نفوس دشمن را بخواهند ببرند.
ـ اکل میته است.
استاد: تقریباً مثل اکل میته.
پی‌نوشتها:
۴۴٫ چون در جنگ بدر است و جنگ بدر در وقتى بود که مسلمین خیلى در اقلیت ومحدودیت بودند و هنوز سیطره و تسلطى نداشتند.
۴۵٫ [جمله یا جملاتى روى نوار ضبط نشده است.]
۴۶٫ محمد، ۴٫
۴۷٫ محمد، ۴٫
۴۸٫ از جمله غنیمت گرفتن، اسیر گرفتن است؛ چون اسیر هم خودش جزء غنائم است.
۴۹٫ الجامع لاحکام القرآن، ج۶، ص۱۳۱٫
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید