بردگى در اسلام / استاد شهید آیت‌الله مرتضى مطهرى - بخش سوم

1393/11/6 ۰۷:۵۴

مى‏دانیم میان بردگى که در اسلام بوده با سایر بردگیهایى که در دنیا وجود داشته، اختلاف زیادى بوده است؛ مثلاً این قضیه معمول بوده که بسیارى ‏از پدران، خود را مالک پسران خود مى‏دانسته‏اند؛ زنهاى بسیارى در حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ زن مى‏گرفتند و از اینها یک فوج بچه درست ‏مى‏کردند و از این بچه‏ها استفاده تجارتى مى‏بردند و آنها را مى‏فروختند.آیا این جایز است؟ خود زور، صرف زور و نه جنگ و حال محاربه با فکر ناحق عاملى براى برده‏گیرى بوده؛ کارى معمول و شبیه دزدى ‏بوده؛ مى‏رفتند میان قومى که آنها را برده بگیرند. آیا این کار جایز است؟ این هم جایز نیست. اسلام از موجبات بردگى فقط جنگ را با تعیین‏مقدماتى جایز شمرده و این مقدمات عبارت است از بیان حق [و ابلاغ ‏پیام اسلام] و قبول نکردن آن از طرف مردم و اینکه بعد جنگ ایجاد شود و عده‏اى به صورت اسیر درآیند؛ فقط در اینجا [با صلاحدید ولى ّ‏امر مسلمین برده‏گیرى] جایز شمرده شده است.

تفاوتهاى با سایر رژیمهاى بردگى

تفاوت دیگرى که [ با سایر رژیمهاى بردگى] دارد، [در نوع رفتار با برده است.] در یونان و روم معمول بوده که براى ‏برده هیچ حقوقى حتى حق دفاع قائل نبودند و اگر ارباب یا غیر ارباب او را تحت شکنجه قرار مى‏داد، حق دفاع نداشت (باید قضیه به تفصیل‏بررسى شود). شکنجه‏هاى بسیارى به آنها مى‏دادند. به قول [علماى‏حقوق اروپا] حق حیات و به قول ما حق تکامل براى برده قائل نبودند. (البته ما هم حق حیات قائل هستیم، ولى از آن جهت که حیات زمینه‏تکامل است نه صرفاً حیات.) حق تعذیب و هرگونه تعذیبى در موردبرده داشتند. ویل دورانت مى‏نویسد که بردگان را در حضور اربابان‏پوست مى‏کندند و این یک تفریح براى آنها بوده.

اسلام نه تنها چنین اعمالى را ممنوع کرد، بلکه توصیه‏هایى راجع به‏آنها نموده است. پیغمبر اسلام دستور مى‏دهد به آنها غذا بدهید از آن ‏غذاهایى که خودتان مى‏خورید؛ لباس بدهید از همان لباسهایى که‏خودتان مى‏پوشید، و همین طور هم عمل مى‏کردند. امیرالمؤمنین غلامى‏دارد به نام قنبر که همیشه او را بر خود مقدم مى‏دارد. اگر دو تکه لباس‏مى‏خرد، مى‏گوید: «تو جوان هستى من پیرمرد، لباس نو مال تو و لباس‏کهنه مال من.» پس [] از نظر رفتار و عمل، با بردگى دراقوام گذشته فرق مى‏کند.

اهتمام اسلام به آزادى برده

گذشته از اینها، آنچه اسلام راجع به آن عمل کرده و برنامه دارد، آزادى ‏است و این نکته جالبى است. فقها هم بابى که در این مورد قرار داده‏اند، «کتاب العتق» است و نه کتاب الرقّ. «رقّ» یعنى بردگى و «عتق» یعنى آزادى. آن‏ که در اسلام برنامه و مقررات دارد، آزادى است؛ یعنى موجبات فراهم‏آوردن آزادى برده. اگر قبول کنیم که اسلام بردگى را جایز شمرده، [به‏این صورت است که] هیچ گاه این حالت ادامه ندارد؛ زیرا وقتى که بردگان ‏تحت نفوذ تربیتى مسلمین قرار گرفتند، پس از چندى خود به خود آزاد مى‏شوند.

اولاً خود «بنده آزاد کردن» بهترین عمل خیر شمرده مى‏شود که‏ ضرب‏المثل است؛ وقتى بخواهند راجع به موضوعى مبالغه کنند، مى‏گویند: «تو ثواب بنده آزاد کردن دارى.» دوم اینکه کفّارة بعضى از اعمال را بنده‏آزاد کردن قرار داده است. از اینها بالاتر، این است که یکى از مصارف‏بیت‏المال را آزاد کردن بنده قرار داده است و این جزء بودجه عمومى‏است: «انّما الصّدقاتُ للفُقراء و المساکین و العاملین علیها و المُؤلّفة قُلوبُهُم‏و فى الرّقاب و الغارمین و فى سبیل الله».۵ «و فى الرّقاب» یعنى در راه‏گردنها؛ یعنى گردنهایى را که قید مملوکیت روى آنها هست، آزاد کنى. یکى ‏از مسائلى که در اسلام هست، این است که حکومت اسلامى از بودجه ‏عمومى بگیرد و برده‏ها را آزاد کند؛ زیرا بردگان غنائم جنگى عده‏اى را تشکیل مى‏دادند و نمى‏شد مفت از آنها گرفت. حکومت توصیه مى‏کند که ‏او آزاد کند، اگر آزاد نکرد پول مى‏دهد و آزاد مى‏کند. در دوران عمر بن‏عبدالعزیز این برنامه عمل شد و مقدارى از بیت‏المال براى آزادى بردگان ‏به کار رفت.

همچنین اسلام بعضى موارد را موجب آزادى خود به خود بردگان ‏قرار داد؛ مى‏گوید اگر برده‏اى قسمتى از آن آزاد شد، این آزادى به تمام ‏قسمت‌هاى او سرایت مى‏کند؛ مثلاً اگر یک نفر یک عُشر بردة خود را آزاد کرد، تمام او آزاد مى‏شود و او نمى‏تواند وى را خرید و فروش و به دیگرى ‏منتقل کند. راههایى را باز گذاشته و توصیه کرده است.

مکاتبه و تدبیر و تمتیع

قرآن در آیه‏اى از سوره نور برنامه‏اى قرار داده که اگر بعضى افراد نخواهند بردگان را مجانى آزاد کنند، قراردادى با آنها ببندند که مثلاً فلان‏ مبلغ بعداً بپردازد [و آزاد شود] و این موضوع را «مکاتبه» مى‏نامند، و یاممکن است قرار بگذارند که بعد از مردن ارباب، آزاد باشد که این را«تدبیر» مى‏گویند. در مورد مکاتبه تعبیر عجیبى در قرآن هست: «و الذین‏یبتغون الکتاب ممّا ملکت ایمانُهُم فکاتبوهُم ان علمتُم منهُم خیراً و آتوهُم ‏من مال الله الّذى آتیکُم».۶ یعنى اگر برده شما تقاضاى قرارداد کرد که بعداً مبلغى بدهد، با آنها مکاتبه کنید (ظاهراً وجوب را مى‏رساند) اگر در آنها خیرى سراغ دارید، یعنى اگر به مصلحت اوست؛ مثلاً اگر کافرى، تازه‏آمده و تعلیم و تربیتى ندیده، آزاد نکنید؛ ولى اگر کسى است که آزادى به‏مصلحت اوست، آزادش کنید و بعد از آزاد کردن، از مال خدا (یعنى مال ‏خودتان) که خدا به شما داده، به او بدهید که به کارى بپردازد و این را «تمتیع» مى‏گویند؛ یعنى او را دست خالى از خانه بیرون نکنید. در موردطلاق زن هم علاوه بر حقوق او، همین موضوع وجود دارد و قرآن در این ‏مورد مقدار را معلوم نمى‏کند، بلکه برحسب وسعت [مالى] شخص به خوداو واگذار مى‏کند: «و على الموسع قدرُهُ و على المُقتر قدرُه:ُ۷ ثروتمند و فقیرهرکدام برحسب وسع خود.»

برنامه‏هاى دیگر براى آزادى برده یکى آزادى خود به خودى است،‏مثل آزادى ناشى از نابینایى یا زمینگیرى. اگر ارباب به برده ظلم کرد واو را طورى زد که صدمه‏اى به وى وارد آمد، آزاد مى‏شود و اگر زن بود و براى ارباب فرزندى آورد، آزاد مى‏شود؛ آزاد مشروط و ارباب حق‏فروش او را ندارد. اگر او را آزاد نکرد، پس از مردن ارباب، خود به خودآزاد مى‏شود؛ یعنى زن در سهم فرزند خود واقع مى‏شود و خود به خود آزاد مى‏شود.

یکى دیگر از موجبات آزادى برده، «اسلام» است. اگر ارباب کافراست و برده اسلام آورد، به حکم «لن یجعل اللهُ للکافرین على المُؤمنین‏سبیلا»۸ آزاد مى‏شود. دیگر از وسائل آزادى خود به خود، اینکه اگر پدریا فرزند و یا یکى دیگر از خویشاوندان نزدیک برده او را بخرد، باعث‏آزادى وى مى‏شود؛ مثلاً اگر پدر، پسر خود را بخرد و بالعکس یا خواهر وبرادر یکدیگر را بخرند و یا سایر خویشاوندان نزدیک یکدیگر را بخرند، برده آزاد مى‏شود.

پس نکاتى را باید در نظر داشت: یکى اینکه رفتار مسلمین بابردگان با رفتار رژیمهاى بردگى کاملاً متفاوت بوده است. دوم اینکه‏ طرز برده‏گیرى در اسلام با سایر رژیمها کاملاً متفاوت است. سوم اینکه ‏در اسلام برنامه آزادى براى بردگان و راههاى زیادى براى آزادى برده‏ وجود دارد و در جامعه اسلامى که مورد بحث ماست، امکان اینکه ‏بردگان همیشه در بردگى باقى نمانند، هست مگر اینکه خود برده نخواهد؛ چنان که در مورد ائمه معصومین و صلحا خود برده‏ها حاضر نبودند که ‏خانه آنها را ترک کنند و مى‏گفتند ما اینجا را دوست داریم.

موضوع دیگر که درباره آن بعد بحث مى‏شود، راجع به حقوق‏اجتماعى است. آیا شهادت برده جایز بوده یا خیر؟ در اسلام شهادت‏برده جایز است؛ امامت یعنى پیشنمازى برده جایز است. البته پیشنمازى‏ در اقوام قبلى نبوده است که بتوان مقایسه کرد. قضاوت برده و افتاء برده‏که مفتى باشد و امارت برده که امیر بر سپاه یا قوم باشد، جایز است و درتاریخ اسلام زیاد است. «طارق» معروف۹ برده بود. اینها قوانین‏حقوقى است که اسلام براى بردگان قرار داده است و آنها را از این مزایا محروم نکرده است.

آیا ذات بردگى ظلم است؟

نظر ما در مباحث دو جلسه گذشته۱۰ به مسئله عمده‏اى بود که در باب ‏بردگى مطرح است. آن موضوعى که بیشتر روى آن تکیه داشتیم، این‏بود که به طور کلى بردگى با هر مفهومى که وجود داشته باشد، [جامع‏مشترکى دارد.] درست است که بردگیها در دنیا تفاوت داشته است، ولى‏جامع مشترک همه اقسام بردگى این است که یک نفر مالک فرد دیگرباشد؛ یعنى همین طور که مالک سایر ثروتها مى‏شود، مالک اشیا مى‏شود، مالک جمادات و نباتات و حیوانات مى‏شود، مالک انسان‏بشود و این انسان جزء ثروت او قرار بگیرد و در نتیجه اختیار آن برده ومملوک در دست این باشد، او تابع میل و اراده و هوا و هوس این باشد.جامع مشترک رژیمهاى مختلف بردگى که در دنیا بوده، همین است که‏یک فرد از انسان مالک انسان دیگرى باشد.

پی‌نوشتها:

۵٫ توبه ر ۶۰٫ ۶٫ نور ر ۳۳٫ ۷٫ بقره ر ۲۳۶٫

۸٫ نساء ر ۱۴۱٫ ۹٫[طارق بن زیاد، فاتح اندلس]

۱۰٫ [همان طور که قبلاً گفته شد، نوار جلسه دوم موجود نیست. بنابراین این جلسه ‏در واقع جلسه سوم است. البته چون خلاصه مطلب جلسه گذشته بیان شده است،این نقص تا حدى برطرف شده است.]

روزنامه اطلاعات

نظر دهید