خلیج همیشگی فارس / علی نیكویی

1403/2/10 ۱۰:۴۰

در چند دهه اخیر آبراه بزرگی كه در جنوب مرزهای خاكی ایران قرار دارد و اكثر جهانیان با اتكا به‌تمامی منابع و اسناد، آن را به نامِ «خلیج‌فارس» می‌شناسند، برخی آن را مغرضانه به نام جعلی «خلیج عربی» نام‌گذاری كردند.در این یادداشت بر آنیم تا ریشه‌های نام این آبراه بزرگ را جستار كنیم و علت این نام مجهول را كنكاش كنیم.

  در چند دهه اخیر آبراه بزرگی كه در جنوب مرزهای خاكی ایران قرار دارد و اكثر جهانیان با اتكا به‌تمامی منابع و اسناد، آن را به نامِ «خلیج‌فارس» می‌شناسند، برخی آن را مغرضانه به نام جعلی «خلیج عربی» نام‌گذاری كردند.در این یادداشت بر آنیم تا ریشه‌های نام این آبراه بزرگ را جستار كنیم و علت این نام مجهول را كنكاش كنیم.

خلیج فارس وموقعیت جغرافیایی

«خلیج‌فارس» پیشرفتگی وسیع آب در خشكی در بخش جنوب غربی قاره آسیا، شمال شبه‌جزیره عربستان و جنوب فلات ایران قرار دارد و از طریق دریای عمان به اقیانوس هند می‌پیوندد و شعبه شمال غربی اقیانوس هند است. خلیج‌فارس بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد و وسعت آن حدودا۲۳۲۸۵۰ كیلومترمربع است و این تقریبا نصف دریای مازندران است. خلیج‌فارس جزو دریاهای كم‌عمق جهان است و در بخش عمده آن، میانگین عمق آب كمتر از ۳۶ متر است؛ اما در برخی نقاط معدود، از جمله در نقطه‌ای نزدیك رأس مسندم در مجاورت دریای عمان این عمق به ۱۸۲ متر می‌رسد.

نام پارس همراه همیشگی بر آبراه

اكنون نام این آبگیر را در منابع تاریخی دنبال می‌كنیم تا بتوانیم تاریخچه نام خلیج‌فارس را ارایه دهیم.

1- پیش از مهاجرت اقوام آریایی به سمت فلات ایران، آسوریان این آبگیر را در كتیبه‌های خود «نارمرتو» كه به معنای «رود تلخ» است می‌نامیدند و این قدیم‌ترین نام بر خلیج‌فارس است.

2- در كتیبه‌ای از داریوش كبیر مكشوف در تنگه سوئز، عبارتی با عنوان «درایه تیه هچا پارسا‌یی تی» منظور گردیده است و معنای آن یعنی دریایی كه از پارس می‌رود و منظور آن «دریای پارس» یا «خلیج‌فارس» است.

3- در زمان خسروان ساسانی این آبراه را دریای پارس می‌نامیدند.

4- مورخان یونانی نظیر فلاویوس آریانوس كه در سده دوم میلادی می‌زیست در كتاب لشكركشی‌های اسكندر یا «آناباسیس» نام این آبراه را «پرسیكون كایتاس» آورده كه به معنای خلیج‌فارس است.

5- از دیگر جغرافی‌دانان یونانی كه در قرن اول میلادی می‌زیسته «استرابون» هست. وی بارها به نام خلیج‌فارس تأكید می‌كند و در جایی اینگونه می‌گوید: اعراب بین بحر احمر و خلیج‌فارس جای دارند.

6- «بطلمیوس»، جغرافی‌دان بزرگ كه در قرن دوم میلادی زیسته، در كتابی در علم جغرافیا كه نگارش آن لاتین باشد، از این آبراه به نام «پرسیكن‌سینوس» یاد می‌كند.

7- «كورسیوس روفوس» - مورخ رومی - كه در قرن اول میلادی می‌زیست، در مورد تاریخ اسكندر بسیار كوشید. وی این آبراه را به لاتین چنین می‌نامد: آكواروم پرسیكو.

بعد از حمله اعراب به ایران و فتح ایران توسط اعراب، باز نام این آبراه تغییر نكرد. در اثبات سخن خویش رجوع می‌كنیم به منابع دوره اسلامی، تا جستار كنیم نام این آبراه را در متون دوران اسلامی.

1- «ابن الفقیه » در كتاب جغرافیای خود «مختصر كتاب البلدان» كه به سال ۲۷۹ ه.ق نگارش گردیده به عربی چنین می‌گوید: (ترجمه) بدان كه دریای پارس و هند از برای پیوستگی به یكدیگر هر دو یك دریا هستند.

2- «ابوعلی احمد بن عمر بن رسته » جغرافی‌دان دنیای اسلام در تألیف خود «تقویم البلدان» (الاعلاق النفیسه) كه در سال ۲۹۰ه.ق به عربی تألیف كرده می‌نویسد: (ترجمه) اما دریای هند، از آن خلیجی به‌سوی ناحیت پارس بیرون آید كه خلیج پارس نام دارد و بین این دو خلیج (احمر و پارس) سرزمین حجاز و یمن و دیگر بلاد عرب واقع است.

3- «سهراب » دیگر جغرافی‌دان مسلمان كه در قرن سوم می‌زیست در كتاب «عجائب الاقالیم‌السبعه الی نهایه العماره» كه به عربی تألیف گردیده می‌نویسد: (ترجمه) دریای پارس دریای بزرگی است در جنوب.

4- دیگر جغرافی‌دان مسلمان «ابولقاسم عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن خردادبه » متوفی به سال ۳۰۰ه.ق در كتاب «المسالك و الممالك» در مورد رودهایی كه به خلیج‌فارس می‌ریزد چنین می‌گوید: (ترجمه) گروهی از این رودها به‌سوی بصره و گروهی به‌سوی مذار روانند. سپس همه آنان به دریای پارس می‌ریزند.

5- «ناخدای رامهرمزی » دیگر جغرافی‌دان مسلمان در كتاب خود «عجایب الهند بره والبحره و جزایره» كه تألیف آن برای سال ۳۴۲ه.ق به عربی است، چنین می‌نگارد: (ترجمه) از شگفتی‌های دریای فارس چیزی كه مردمان به شب‌هنگام ببینند، چون موج‌ها برهم خورند و بر یكدیگر شكسته شوند از آنها آتش برجهد و آنكه بر كشتی‌سوار است گمان كند بر دریایی از آتش روان باشد.

6- «الكرخی »جغرافی‌دان مسلمان متوفی به سال ۳۴۶ه.ق در كتاب «مسالك الممالك» خود، چنین می‌نگارد: دریای پارس كه مشتمل بر بیشتر حدود آن است و به دریای عرب و دیگر بلاد اسلام پیوندد…

7- «مسعودی » مورخ و جغرافی‌دان مسلمان عرب متوفی به سال ۳۴۶ه.ق در كتاب خود «مروج الذهب و معادن الجوهر» می‌نویسد: (ترجمه) از این دریا كه دریای هند یا حبشی باشد خلیج دیگری منشعب گردد كه دریای پارس است… و این خلیج مثلثی شكل است.

8- «ابن المطهر المقدسی الطاهر بن مطهر » متوفی در اواخر قرن چهارم در كتاب خود «البدء و التاریخ» كه در سال ۳۵۵ه.ق تألیف نمود می‌نویسد: (ترجمه) همه این رودها در دجله فراهم آیند و دجله از ابله به آبادان بگذرد و در خلیج پارسی بریزد.

9- «ابوریحان بیرونی » متوفی به سال ۴۴۰ه.ق در كتاب «التفهیم لاوائل صناعه التنجیم» كه به فارسی تألیف كرده نام این آبراه را هم خلیج‌فارس و هم دریای پارس می‌آورد.

10- در قدیم‌ترین اثر جغرافی به زبان فارسی یعنی كتاب «حدودالعالم من المشرق الی مغرب» كه در سال ۳۷۲ ه.ق تألیف گردیده، نام این آبراه خلیج‌فارس آمده و چنین نوشته شده: خلیج‌پارس از حد پارس برگیرد با پهنای اندك تا حدود سند.

11- «شریف‌الزمان طاهر مروزی » در «طبایع الحیوان» كه تألیف آن به سال ۵۱۴ ه.ق به پایان رسیده، این آبراه را خلیج الفارسی نوشته.

12- «شریف الادریس » جغرافی‌دان از اعراب جزیره سیسیل، متوفی به سال ۵۶۰ ه.ق در «نزهت المشاق فی اختراق الافاق» می‌نگارد: (ترجمه) از دریای چین خلیج سبز كه دریای پارس و ابله است منشعب می‌گردد...

13- «شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن ابی‌طالب الانصاری الدمشقی الصوفی » متوفی به سال ۷۲۷ ه.ق در «نخبه الدهر فی غرائب البرو البحر» نام این دریا را به‌دفعات، بحر فارس و خلیج‌فارس آورده است.

14- « شهاب‌الدین احمد بن عبدالوهاب بن محمد النویری » از مشاهیر دنیای اسلام و مورخ بزرگ، متوفی در سال ۷۳۷ ه.ق در كتاب «نهایه الادب فی فنون الادب» می‌نویسد: (ترجمه) اما خلیج‌فارس مثلث شكل است به‌صورت بادبان كشتی...

15-«ابوحفص زین الدین عمر بن مظفر » معروف به «ابن الوردی» متوفی به سال ۴۷۹ ه.ق، نویسنده«خریدت العجائب و فریدت الغرائب» می‌نویسد: (ترجمه) فصل در پیرامون دریای پارس و جزیره‌ها و شگفتی‌های آن و آن دریای پارس خوانده می‌شود و آن شعبه‌ای از دریای بزرگ هند است.

16- «ابن بطوطه » جهانگرد معروف عرب، متوفی به سال ۷۷۹ ه.ق در سفرنامه خود «تحفه النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار» می‌نویسد: (ترجمه) پس در خلیج بیرون از دریای پارس بر كشتی‌نشسته به آبادان در آمدیم.

17- «حاج خلیفه »مورخ بزرگ ترك، متوفی به سال ۱۰۶۷ه.ق در كتاب «جهان‌نما در جغرافیای عالم» كه آن را به تركی نوشته است چنین می‌آورد: (ترجمه) دریای پارس: به این دریا سینوس‌پرسیقوس می‌گویند به معنای خلیج پارس به مناسبت آنكه در مشرق آن فارس واقع است بدان نسبت داده می‌شود و آن را ماره پرسیقوم (دریای پارس) نیز گویند .

18- در دایره المعارف بستانی چاپ ۱۸۸۳ در ماده خلیج - خلیج العجمی ذكر نام می‌گردد و با درجِ مشخصات، می‌نویسد كه مراد خلیج‌فارس است.

و اینها تنها معدودی از گزارش‌ها تاریخی، جغرافیایی و جهانگردی است كه نشان‌دهنده نام این آبراه در دوره‌های گوناگون تاریخی است.

بعد از رسیدن اقوام آریایی به فلات ایران و استقرار حاكمیت قاطع آنان (به‌خصوص هخامنشیان كه از تیره پارسی از شاخه‌های قوم آریایی بودند) تا به امروز همیشه نام این آبراه با «پارس» عجین و معرف بود و هیچگاه نام دیگری بر آن، نه از جانب ایرانیان و نه از جانب دشمنان ایرانیان نهاده نشد؛ چه در دوران قدرت ایرانیان و چه در دوران ضعف ایشان. پس چگونه در چند دهه اخیر شاهد یك تحریف بزرگ در نام این آبراه پارسی هستیم؟!

علل و ریشه‌های حذف نام پارس از روی آبراه

هیچ كنِش تاریخی حتم به‌یقین در یك مدت‌زمان بسیار كوتاه زاییده نمی‌شود. مساله حذف نام فارس و اضافه نمودن نام مجعول عرب به روی آبگیر پارس از این قاعده كلی مستثنی نمی‌باشد.ادعاهای ارضی و تحریفات حقایق تاریخی از جانب حكومت‌های عربِ منطقه، به زمان حكومت «جمال عبدالناصر» و پس از آن حكومت‌های بعثی «سوریه» و «عراق» باز می‌گردد.

«ناصر» در سخنرانی‌های پرشور خود، برای نمایش‌دادن وسعت كشورهای عربی، از شعار (از اقیانوس اطلس تا خلیج‌فارس) استفاده می‌كرد؛ و این آغاز یك پان‌عربیسم توسط این فرمانروای شهیر مصر مقدمات جداسازی بخش‌هایی از خاك ایران و منظم ساختن آن به امپراتوری اعراب را در پی داشت.این سیاست در سال‌های ۱۳۳۶-۱۳۳۷ در نقشه‌ای كه در «سوریه» چاپ و به سرعت در سرزمین اعراب پخش شد هویدا گردید «خوزستان ایران در این نقشه، «عربستان الارض المحتله» نامیده شد » در این راستا، آوریل سال ۱۹۶۹ م/ فروردین ۱۳۴۸ خ. در پی ادعای حاكمیت «عراق» به كلِ «اروندرود» بحران شدیدی در منطقه رخ داد كه پیامد آن، آماده‌باش نیروهای نظامی دو كشور بود كه در آن روزگار به علت ضعف نظامی حكومت بعث عراق و قدرتمند بودن ایران جنگی در نگرفت و دولت‌های ایران و عراق با میانجیگری دولت وقت الجزایر به امضای قرارداد ۱۹۷۵م/۱۳۵۳ خ. الجزیره درگیری به‌ظاهر به پایان رسید. اما اعراب ناشكیبانه در انتظار روشن‌كردن جنگی علیه ایران بودند كه سرانجام درگرفت. دلیل روشن بر ادعای عراقی‌ها بر خوزستان ایران دایره‌المعارفی بود كه به سال ۱۹۷۷م/۱۳۵۵خ تألیف گردیده بود و خوزستان را با رنگی دیگر از ایران جدا كرده بود و نام آن را عربستان نهاده بود و این ادعا در تمام نقشه‌ها و كتب جغرافیایی عراق اعم از درسی و غیردرسی رسمی و غیررسمی كاملاً هویدا بود و جنگ تحمیلی در جبهه فرهنگی، گویا یك نسل پیش آغاز گردیده بود تا مقدمه تجاوز اعراب بر ایران گردد و سرانجام این مهم در سال ۱۹۷۹م / ۱۳۵۸ خ. با حمله گسترده عراق به ایران آغاز گردید.اما نقشه شوم اعراب با مقاومت ملی ایرانیان درهم شكست و تهاجمات فرهنگی اعراب نیز به سمت مراكز فرهنگی بین‌المللی برای تحریف نام خلیج‌فارس به خلیج عرب با تلاش‌های دیپلماتیك مسوولان امر بی‌ثمر ماند و سازمان ملل نام مجعول خلیج عربی را مردود و چون هزاره‌های گذشته، خلیج‌فارس را نام این آبراه گذاشت؛ اما اعراب در جبهه دوم، یعنی نبرد فرهنگی به‌هیچ‌عنوان كوتاه نیامدند و راه خود را گونه‌ای دیگر ادامه دادندیعنی تحریف حقایق تاریخی به دست محققان دانشمندان خارجی در سطح بین‌المللی.

تمام تلاش برای‌ محو نام پارس

باتوجه‌به اهمیت به‌سزای كشورهای مصر، عراق، سوریه و كشورهای حوزه خلیج‌فارس از نظر باستان‌شناسی و حفاریات و تعلق خاطر شدید موسسات آكادمیكی بین‌المللی به این مهم از سال ۱۹7۰-۱۹6۰م. كشورهای عرب با نیت گسترش جنگ در جبهه فرهنگی با سیاستی كاملا حساب شده، شرطی تازه بر شرایط پیشین صدور مجوز حفاری افزودند و هیات‌های حفاری را ملزم كردند به نوشتن نام تحریف‌شده‌ خلیج عربی به‌جای خلیج‌فارس و این الزام در تمامی نقشه‌ها، نوشته‌ها و سخنرانی‌ها بود.

برخی از باستان‌شناسان كه در مصر و سوریه بودند كوشیدند مشكل را دور زنند و كاری كنند كه نیازی به بردن نام از این خلیج در نوشته‌ها و نقشه‌ها نباشد؛ ولی آن دسته باستان‌شناسانی كه در عراق و كشورهای حوزه خلیج‌فارس به حفاری مشغول بودند راه گریز از خواسته اعراب را نداشتند و تنها به حذف نام فارس پرداختند و آن را خلیج نامیدند. عده‌ای از باستان‌شناسان زیر این فشار عربی به ایران آمدند كه متأسفانه به علت عدم بستر مناسب برای پذیرش آنان، اكثرشان جذب كشور «تركیه» شدند؛ اما باستان‌شناسان جوان و جویای نام این شرط اعراب را با گشاده‌رویی قبول كردند و این یكی از عوامل بسیار خطرناك به نظر می‌رسد. زیرا گزارش‌های آنان با نام تحریف‌شده خلیج عرب مقدمات حضور در اطلس‌های بین‌المللی را فراهم می‌سازد و دیری نخواهد پایید كه نام مجعول خلیج عربی در تمامی مجامع علمی، رسانه‌های گروهی بین‌المللی جای خلیج‌فارس را خواهد گرفت. پس كاری بسیار ژرف و بزرگ پیش‌رو می‌نماید كه با همیاری وزارت‌خانه، میراث‌فرهنگی شاید بتوان در این جبهه نیز توفیقاتی به دست آورد.

1- خلیج فارس در نگاه ایرانیان(مجموعه مقالات)- به اهتمام انوری،امیرهوشنگ- بنیاد ایران شناسی- صص ۱۱- ۱۲

2- Atlas Historique1،Antiquite،Paris،Presses Universitaire1953،p.147 Dzc 10

3- Kent، Roland G.،Old Persian ‘American Oriental Society، New Haven- Connecticut 1953 ، P.147 Dzc 10

4-Marquart، Eranshahr،etc (Berlin،۱۹۰۱)

5-Arrian، Anabasis et India، etc. Paris،۱۸۶۵

6- Geographie de Strabon،traduction du Grec en francais،۱۸۰۵،Deuxieme livre،pp.357-362

7- Bunbury، op.cit.،vol.II، Map of the World،p.578

8- Historire d، Alexander le Grand par Quinte-Curce،traduction en francais، Tome II، Paris 1834، p.184

9- ابن الفقیه- مختصر کتاب البدان- به اهتمام دخویه – لیدن ۱۸۸۵،ص۸

10- الاعلاق النفیسه، به اهتمام دخویه – لیدن ۱۸۹۱،ج هفتم،۸۴

11- سهراب،- عجائب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره، ترجمه ی حسین قره چانلو- سوره- تهران ۱۳۷۶

12- المسالک الممالک- به اهتمام استاد دخویه- لیدن ۱۸۸۹- ص ۲۳۳

13- ناخدابزرگ شهریار رامهرمزی _ عجایب الهند _ترجمه محمد ملک زاده - انتشارات بنیاد فرهنگ ایران – تهران ۱۳۴۸ ص ۳۲

14-مسالک و ممالک- به اهتمام استاد دخویه- لیدن ۱۹۲۷ ص ۲۸

15- مروج الذهب - به اهتمام باربیه دومینار، پاریس ۱۸۶۱، ج ۱ ، ص ۲۳۸

16- البدء و التاریخ ، به اهتمام کلمان هوار ، پاریس ۱۹۰۷، ج ۴ ، ص ۵۸

17- التفهیم لاوائل صناعه التجیم ، به اهتمام استاد جلال همایی، تهران ۱۳۱۸ ،ص ۱۶۷

18- حدودالعالم ، از روی نسخه ی عکسی تومانسکی، به اهتمام بارتولد، چاپ لنگراد و به اهتمام سید جلال الدین تهرانی ، ۱۳۱۲، ص۸

19- ابواب فی الصین و الترک منتخبه من کتاب طبایع الحیوان ، به اهتمام مینورسکی ، لندن ۱۹۴۲، ص ۱۶

20- نزهت المشتاق ، رم ۱۸۷۸،ص ۹

21- دمشقی ، شمس الدین ابوعبدالله محمدبن ابی طالب الانصاری، نخبه الدهر فی غرائب البرو البحر، ترجمه سید حمید طبیبیان، اساطیر،تهران ۱۳۸۲

22- نویری ، احمد بن عبدالوهاب ، نهایت الارب ، الکتب ، قاهره ۱۹۳۳، ج۱ ، ص ۲۴۴

23- خریدت العجائب ، قاهره ۱۳۰۳ ، ج۱ ، ص ۹۱

24- رحلت ابن بطوطه ، مصر ۱۳۲۲ ، ج۲ ، ص ۱۳۹

25- ابن بطوطه ، سفرنامه ، ترجمه ی محمدعلی موحد ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ۱۳۴۸ ، ج ۱ ، ص ۱۹۹

26- حاج خلیفه ، جهان نما ، استانبول ۱۱۴۵، ص۴۵۷

27- برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به: مجیدزاده یوسف، ( نام خلیج فارس و باستان شناسان خارجی)، مجله ی نشر دانش ، سال سیزدهم. شماره ششم ، مهر و آبان