قرآن و عالم طبیعت / اولیور لیمن ـ بخش نخست

1393/6/15 ۰۹:۳۱

ترجمه سیدحسین وقار: قرآن تصریح دارد که در خلقت آسمانها و زمین نشانه‌هایی برای صاحبان ادراک وجود دارد: «مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین... برای خردمندان نشانه‌هایی است. پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده‌ای... » در انطباق خلقت الهی جهان و درک علمی‌ساختار آن مسأله‌ای وجود ندارد. قرآن بسیاری از خصائص دنیا و دلیل این‌گونه‌ بودن آن را مطرح ساخته؛ زیرا کتابی است که آیاتش، به ‌روشنی بیان شده؛ «قرآنی است به زبان عربی برای مردمی‌که می‌دانند (یعلمون)». به علاوه، به ما گفته می‌شود: «آیا ندیده‌اند که خدا چگونه آفرینش را آغاز می‌کند... بگو: در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است، سپس [باز] خداست که جهان دیگر (النشاه‌) را پدید می‌آورد؛ خداست که بر هر چیزی تواناست.»

ترجمه سیدحسین وقار: قرآن تصریح دارد که در خلقت آسمانها و زمین نشانه‌هایی برای صاحبان ادراک وجود دارد: «مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین... برای خردمندان نشانه‌هایی است. پروردگارا، اینها را بیهوده نیافریده‌ای... » در انطباق خلقت الهی جهان و درک علمی‌ساختار آن مسأله‌ای وجود ندارد. قرآن بسیاری از خصائص دنیا و دلیل این‌گونه‌ بودن آن را مطرح ساخته؛ زیرا کتابی است که آیاتش، به ‌روشنی بیان شده؛ «قرآنی است به زبان عربی برای مردمی‌که می‌دانند (یعلمون)». به علاوه، به ما گفته می‌شود: «آیا ندیده‌اند که خدا چگونه آفرینش را آغاز می‌کند... بگو: در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است، سپس [باز] خداست که جهان دیگر (النشاه‌) را پدید می‌آورد؛ خداست که بر هر چیزی تواناست.»

این تأکید بر مشاهده دنیا و اخذ نتیجه مناسب، مکرر در قرآن آمده است:‏ «بگو: بنگرید که در آسمانها و زمین چیست؟ [ولی] نشانه‌ها و هشدارها گروهی را که‌ایمان نمی‌آورند، سود نمی‌بخشد.»

‏ ادراک انسان قادر به دریافت نشانه‌های خلقت خداست: «اوست کسی که از آسمان، آبی فرود آورد که آشامیدنی شما از آن است، روییدنی[هایی] که [رمه‌های خود را] در آن می‌چرانید [نیز] از آن است. به ‌وسیله آن، کشت و زیتون و درختان خرما و انگور و از هر گونه محصولات [دیگر] برایتان می‌رویاند. قطعاً در اینها برای مردمی‌که‌اندیشه می‌کنند (یتفکرون) نشانه‌ای است. و شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید، و ستارگان به فرمان او مسخر شده‌اند. مسلماً در این [امور] برای مردمی‌که‌اندیشه می‌کنند (یعقلون) نشانه‌ای است.» (12ـ10: 16)

کلمات تفکر (فکر کردن)،تفقه (درک کردن)،تدبر (اندیشیدن)، عقل (استفاده از خرد)،صدور (سینه‌ها)،قلب (دل)، علم (دانش)،علما (دانشمندان)، اولی ‌العلم (صاحبان دانش)،اولی‌الابصار (صاحبان بینش)،اولی‌الالباب(صاحبان درک)،اولی الید و الابصار(صاحبان قدرت و بینش) واولی‌العزم(صاحبان دلهای استوار) همه در قرآن به ‌كار رفته است. به ما گفته می‌شود: «قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانی هستند که نمی‌اندیشند (یعقلون).»(8:22)

پدیده‌های طبیعی را می‌توان درک کرد؛ زیرا همه چیز در نظم و تعادل قانون خداست:‏ «شب و روز را دو نشانه قرار دادیم. نشانه شب را تیره‌گون و نشانه روز را روشنی‌بخش گردانیدیم تا [در آن،] فضلی از پروردگارتان بجویید، و تا شماره سالها و حسابها [عمرها و رویدادها] را بدانید و هر چیزی را به ‌روشنی بازنمودیم.»(17:12)

هر چیزی دقیقاً ساخته شده است: «خورشید و ماه بر حسابی [روان] اند. و بوته و درخت چهره سایانند. و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت، تا مبادا از اندازه درگذرید.»(8 5: 55) همچنین قرآن به هر چیز سنجیده(15:19) در طبیعت و به دانایی همیشگی خدا بر هر چیزی(33:40) اشاره می‌کند. خداوندآنچه را که انسان نمی‌دانست [به ‌تدریج به او] آموخت.(96:5)

هر چه بیشتر خلقت خدا را درک کنیم، بیشتر به عظمت خدا پی می‌بریم:‏ «همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید. در آفرینش آن [خدای] بخشایشگر هیچ‌گونه اختلاف [و تفاوتی] نمی‌بینی. باز بنگر، آیا خلل [و نقصانی] می‌بینی؟ باز دوباره بنگر تا نگاهت زبون و درمانده به ‌سویت بازگردد.»(4ـ3: 67)‏

ما نیز باید محدودیتهای خود را بشناسیم: «پاک [خدایی] که از آنچه زمین می‌رویاند و [نیز] از خودشان و از آنچه نمی‌دانند، همه را نر و ماده گردانیده است.»(36 : 36)

درک نحوه کارکرد دنیا از دورنمای قرآن، می‌تواند ابزاری برای ارتقای سطح زندگی مردم باشد. با کسب علم، می‌توانیم از آنچه خدا برای ما فراهم آورده، استفاده نماییم، و از ما انتظار می‌رود که سپاسگزار نعمت‌های او باشیم: «اوست کسی که زمین را برای شما رام گردانید، پس در فراخنای آن رهسپار شوید و از روزی [خدا] بخورید و رستاخیز به ‌سوی اوست.»(67 :15)

مثالی دیگر: «خدا همان کسی است که دریا را به سود شما رام گردانید تا کشتی‌ها در آن به فرمانش روان شوند، و تا از فزون‌بخشی او [روزی خویش را] طلب نمایید، و باشد که سپاس دارید. و آنچه در آسمانها و زمین است، به ‌سود شما رام کرد؛ همه از اوست. قطعاً در این [امر] برای مردمی‌که می‌اندیشند، نشانه‌هایی است.»(13ـ12: 45)

یکی از هدفهای ما باید ایجاد جامعه‌ای باشد که در آن مادی و معنوی در حالت اعتدال باشند: «با آنچه خدایت داد، سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن، و همچنان‌كه خدا به تو نیکی کرده، نیکی کن و در زمین فساد مجوی که خدا فسادگران را دوست نمی‌دارد.»(28:77)

مراقبت از محیط زیست مهم است: «بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که روی زمین به نرمی‌گام بر می‌دارند، و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند، به ملایمت پاسخ می‌دهند.»(25 :63)

قرآن هادی است و راه حل و پاسخ هر جنبه‌‌ای از زندگی را ارائه می‌نماید و از شرایط، زمان، اوضاع، قالب یا الگویی تأثیر نمی‌گیرد: «این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو نازل کردیم.»(16: 89) باز می‌خوانیم: «بگو: اگر دریاها برای کلمات پروردگارم مرکّب شود، پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان پذیرد، قطعاً دریا پایان می‌یابد، هر چند نظیرش را به مدد [آن] بیاوریم.»(18: 109)

بسیاری از آیات قرآن، پدیده‌های طبیعی را به ما نشان داده و یادآوری می‌کند و توجه ما را به ‌سوی خدا، خالق و سرآغاز عالم، جلب می‌نماید. مثلا: «در حقیقت پروردگار شما آن خدایی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید؛ سپس بر عرش [جهانداری] استیلا یافت. روز را به شب، که شتابان آن را می‌طلبد، می‌پوشاند و خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده‌اند [پدید آورد]. آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آن اوست. فرخنده خدایی است پروردگار جهانیان.»(7 :54)

نیز می‌خوانیم: «آیا کسانی که کفر ورزیدند، ندانستند که آسمانها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند، و ما آن دو را از هم جدا ساختیم، و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم؟ آیا [باز هم] ایمان نمی‌آورند؟»(21 :30)؛ «به یقین، انسان را از عصاره‌ای از گل آفریدیم»(23 :12)؛ «سپس او را [به ‌صورت] نطفه‌ای در جایگاهی استوار قرار دادیم. آنگاه نطفه را به ‌صورت علقه (آویزک) درآوردیم. پس آن علقه را [به ‌صورت] مضغه گردانیدیم، آنگاه مضغه را استخوانهایی ساختیم، بعد استخوانها را با گوشتی پوشاندیم، آنگاه [جنین را در] آفرینشی دیگر پدید آوردیم. آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است»(14ـ13: 23)؛ «و حال آنکه شما را مرحله به مرحله خلق کرده است.»(71 :14) ‏

این همه، یک طرح کور نیست، بلکه توسط موجودی هوشمند هدایت می‌شود که خاتمه نهایی حیات ما را در روز داوری و رستاخیز در ذهن دارد:‏ «روزی که در صور دمیده شود، پس هر که در آسمانها و هر که در زمین است به هراس افتد، مگر آن کس که خدا بخواهد. و جملگی با زبونی رو به ‌سوی او آورند. و کوهها را می‌بینی [و] می‌پنداری که آنها بی‌حرکتند و حال آنکه آنها ابرآسا در حرکتند. [این] است صنع خدایی که هر چیزی را در کمال استواری پدید آورده است. در حقیقت او به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است.»(88 ـ87: 27‏)

اشاراتی نیز هست به آنچه می‌تواند پایان دنیا باشد: «پس آنگاه که آسمان از هم شکافد و چون چرم گلگون گردد»(55 :37)؛ «وقتی که ستارگان محو شوند»(8: 77)؛ «آنگاه که خورشید به هم درپیچید... و آنگاه که دریاها جوشان گردند»(6ـ1: 81)؛ «قطعاً وعده‌گاه [ما با شما] روز داوری است: روزی که در صور دمیده شود، و گروه گروه بیایید؛ و آسمان، گشوده و درهایی[پدید] شود»(19ـ17: 78)

این باور وجود دارد که تعمق در عالم طبیعت، ما را متوجه دنیای دیگر می‌سازد:‏ «ای مردم، اگر درباره برانگیخته شدن در شکّید، پس [بدانید] که ما شما را از خاک آفریده‌ایم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آنگاه از مضغه، دارای خلقت کامل و [احیاناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانیم. و آنچه را اراده می‌کنیم، تا مدتی معین در زهدانها قرار می‌دهیم، آنگاه شما را [به ‌صورت] کودک بیرون می‌آوریم، سپس [حیات شما را ادامه می‌دهیم] تا به حد رشدتان برسید، و برخی از شما [زود] می‌میرید، و برخی از شما به غایت پیری می‌رسد، به گونه‌ای که پس از دانستن [بسی چیزها]، چیزی نمی‌داند. و زمین را خشکیده می‌بینی و[لی] چون آب بر آن فرود آوریم، به جنبش درمی‌آید و نموّ می‌کند و از هر نوع [رستنی‌های] نیکو می‌رویاند«(22 :5)

حتی در اشاره‌ای، قرآن خدا را مسئول تکامل می‌داند: «اوست خدای خالق نوساز صورتگر»(59 :24)، «همه چیز در ید قدرت خداست»(3 :109)، «وشما را مرحله به مرحله آفرید.»(71:14)

بسیاری از مسلمانان نظریه تکامل را مردود می‌دانند؛ زیرا به ‌نظر می‌رسد که تکامل کاملا مستقل از خدا عمل می‌کند؛ اما در قرآن منابعی کافی دال بر انطباق تکامل با طرح الهی و در نتیجه مشاهده حضور خدا در تصویر وجود دارد. ‏

روزنامه اطلاعات