زمینه‌های شكل‌گیری گفتمان مشروطه / دکتر - بخش سوم و پایانی

1393/5/15 ۰۸:۱۴

گفتمان ادبی مشروطه تا حد زیادی تحت تأثیر جریان مدرنیته است و در این قالب قابل تبیین و شناسایی است. این واژه با همه ابهام و عدم صراحت و دقتش، جای خود را در فرهنگ ایران باز كرده است. «مدرنیته را می‌توان نگاهی جدید به حساب آورد كه از درون رنسانس، اومانیسم، راسیونالیسم، پروتستانیسم، انقلاب فرانسه و روشنگری سده هجدهم برخاست و عناصری از همه این تحولات را فراهم آورد.»1 دكتر بشیریه در مدرنیته یك چهره دوگانه می‌بیند. یكی نیمرخ پیش از انقلاب فرانسه كه خوش‌بینانه است و دیگر نیم‌رخ پس از آن انقلاب كه وضعی متفاوت دارد.2 به طور كلی می‌توان مدرنیته را «مجموعه فرهنگ و تمدن اروپایی پس از رنسانس دانست.

5 ـ ورود امواج مدرنیته

گفتمان ادبی مشروطه تا حد زیادی تحت تأثیر جریان مدرنیته است و در این قالب قابل تبیین و شناسایی است. این واژه با همه ابهام و عدم صراحت و دقتش، جای خود را در فرهنگ ایران باز كرده است. «مدرنیته را می‌توان نگاهی جدید به حساب آورد كه از درون رنسانس، اومانیسم، راسیونالیسم، پروتستانیسم، انقلاب فرانسه و روشنگری سده هجدهم برخاست و عناصری از همه این تحولات را فراهم آورد.»1 دكتر بشیریه در مدرنیته یك چهره دوگانه می‌بیند. یكی نیمرخ پیش از انقلاب فرانسه كه خوش‌بینانه است و دیگر نیم‌رخ پس از آن انقلاب كه وضعی متفاوت دارد.2 به طور كلی می‌توان مدرنیته را «مجموعه فرهنگ و تمدن اروپایی پس از رنسانس دانست.»3

«مدرنیته نه مفهومی جامعه‌شناسانه است و نه مفهومی سیاسی و نه مفهومی دقیقاً تاریخی؛ مدرنیته مشخصه تمدن است. مشخصه‌ای كه به مقابله با همه فرهنگهای سنتی ماقبل خود برمی‌خیزد. مدرنیته در تقابل با تنوع جغرافیایی و نمادین فرهنگ سنتی، خود را در سراسر جهان به عنوان وحدتی همگن تحمیل می‌كند.»4

در این تعریف نكته محوری همان سنت‌شكنی است و اگر خواسته باشیم دقیق‌تر بگوییم، در هم‌شكستن «حصار عادت» است؛ یعنی بینش‌های تنگ محصور در مكان و زمان را رها می‌سازد تا انسانی را كه بیش از پیش پای خود را نمی‌بیند، به افقهای دور آشنا سازد. روستازدگی اندیشه را بردارد و جهانی كند.

«مدرنیت همانا جسارت شگرف انسان است. برای هر چه دورتر رفتن، هرچه بیشتر دیدن، هرچه بیشتر شناختن، هرچه بیشتر چیره شدن و در چنگ گرفتن. او همان‌گونه كه طبیعت را ابزار گونه در چنگ می‌گیرد و باز می‌سازد، در قلمرو زبان نیز هرچه دورتر می‌رود تا هرچه بیشتر بداند و هرچه بیشتر بر آن چیره شود. تا آن را هرچه كاراتر به كارگیرد... این انسانی است پیشرو، زیرا به پیشرفت ایمان دارد. جهان او جهان ساكنِ «بودن» نیست، بلكه جهان بی‌مهار «شدن» است...»5یعنی باز هم فراتر رفتن تا آنجا كه به گفته مرزبان‌نامه: «همچون قمر عرصه مشارق و مغارب بپیماید و چون خورشید زین بر مناكب كواكب نهد.»

چند عامل دیگر نیز هست كه سبب تمایز جامعه مدرن از سنّتی می‌شود: «1ـ شتاب دگرگونی، 2ـ دامنه دگرگونی، 3ـ وجود نهادهای مدرن مثل دولت ملی، كالایی شدن كامل محصولات كار و نیروی كار و وجود شهرهای مدرن.»6

این عوامل بر روی‌هم سبب پیدایی زمینه‌ای می‌شوند كه آنتونی گیدنز آن را «جنبه پر امكانات» مدرنیت می‌داند و خود سبب «از جا كندگی» می‌شود. از جا كندگی یعنی كنده شدن روابط اجتماعی از محیط‌های محلی و پیوند خوردن آن با پهنه نامحدود زمانی و مكانی، یعنی «جهانی شدن»‌. به گفتة او دو عامل سبب «از جا كندگی» می‌شود، یكی ایجاد و آفرینش نشانه‌های نمادین است كه در آن میان مهمترین نماد پول است و دیگری تخصّص: «یكی از شاخص‌ترین صورتهای از جاكندگی در دورة مدرن

گسترش بازارهای سرمایه‌داری (از جمله بازارهای پولی) است كه از همان آغاز پهنه‌ای بین‌المللی داشته‌اند. پول كامل برای معاملات فاصله‌دار نقش تعیین‌كننده‌ای داشته است.»7

والرشتاین معتقد است پیدایش سرمایه‌داری یك نوع سازمان كاملاً متفاوت را به ارمغان می‌آورد كه برای نخستین‌ بار حوزه‌ای به راستی جهانی دارد و بیشتر بر قدرت اقتصادی متكی است تا قدرت سیاسی. به نظر او: «سرمایه‌داری از همان آغاز یك پدیده اقتصاد جهانی بود و نه دولت ملی... سرمایه هرگز نگذاشت كه آرزوهایش را مرزهای ملی تعیین كند.»8

شكی نیست كه این جهانی شدن اقتصاد و سرمایه بر گفتمان بشری تأثیر چشمگیری داشته است. كسانی مثل لوكاچ و گلدمن و اسكارپیت كوشیده‌اند تا در پرتو تحولات اقتصادی، آثار ادبی را تجزیه و تحلیل كنند. تأثیر اقتصاد بر جامعه و برگفتمان ادبی تحت عنوان پدیده «چیزوارگی»9 (Reification) مطرح می‌شود.10

بدون اینكه به دام یكسونگری اقتصادی بیفتیم، باید بپذیریم كه تحولات اقتصاد جهانی بر گفتمان ادبیات سیاسی مشروطه و پس از آن تأثیر زیادی بر جای گذاشت. حمایت گسترده تجار ایرانی از انقلاب مشروطه نماد و نشان همان آثار است.11

گذشته از آن در این دوره، واژگانی وارد گفتمان فارسی می‌شود كه در دوره‌های گذشته یا به هیچ عنوان به كار نمی‌رفت و یا كاربرد اندكی داشت. مسائلی چون مساوات، كارگر و كارفرما و دهقان و كلاه‌نمدی و مانند آن. این گفتمان تا حد زیادی از جهانی شدن اقتصاد ناشی می‌شد.

یكی دیگر از عوامل جهانی شدن، توسعه صنعتی است كه خود به دومین عامل «از جاكندن» یعنی «تخصص» كمك می‌كند. رشد صنعتی سبب می‌شود كه انسان با تخصص‌های مختلف سر و كار داشته باشد. از اتومبیل‌رانی گرفته تا هواپیما و برج‌نشینی‌های مدرن، همگی تجلی‌گاه بارز تخصص‌اند. به گفته گیدنز، تخصص داشتن یا مجبور بودن به اینكه انسان فنّی‌تر از پیش زندگی كند، یكی دیگر از مظاهر زندگی نوین است.

یكی دیگر از معیارهای مدرنیسم، تضاد با سنت است. گیدنز این مسئله را در قالب بازاندیشی توضیح می‌دهد: «در تمدنهای پیش از مدرن، بازاندیشی تا اندازة زیادی محدود به بازتفسیر و توضیح سنت می‌شد. چندان كه در ترازوی زمان، كفه گذشته،‌ بسیار سنگین‌تر از كفة آینده بود. وانگهی از آنجا كه نوشتن در انحصار اقلیتی قرار داشت، روال عادی بخشیدن به زندگی روزانه همچنان به سنت به معنای كهن آن وابسته بود. با پیدایش مدرنیت بازاندیشی خصلت دیگری به خود می‌گیرد. در این دوره بازاندیشی وارد مبنای بازتولید نظام می‌شود، به گونه‌ای كه اندیشه و كنش پیوسته در یكدیگر انعكاس می‌یابند. عادی‌سازی زندگی اجتماعی هیچ‌گونه ارتباط ذاتی با گذشته ندارد.»12

در حقیقت این بازاندیشی در سایه خردباوری و تعقل امكان‌پذیر گردید. این است كه خردگرایی هم یكی دیگر از معیارهای مدرنیته قلمداد می‌شود: «تجدد [مدرنیته] نوعی جامعه است كه تعریف آن در آغاز، اهمیت دادن به غیرمذهبی كردن زندگی اجتماعی است.»13

«با تكوین مدرنیت در اروپا یعنی رشد عقلانی ناب و دست یازیدن آن به علم به عنوان تنها راه شناخت... غرب به صاف كردن حسابهای خود با گذشته پرداخت و در سده هجدهم دوران روشنگری، قرون وسطی و روح دینی آن را زیر تازیانه سنجش‌گری گرفت و با درهم شكستن بازمانده‌های آن در عالم اندیشه و در نهادهای اجتماعی و سیاسی راه را برای ظهور جامعه مدرن هموار كرد.»14

یكی از مظاهر رشد صنعتی، وجود تكنولوژی ارتباطات است كه به گسترش دانش بسیار مدد رسانده است. اگر یك چند ما و پدران و مادرانمان از این گفته خالصانه و صمیمانه و در عین حال پرطنین و باشكوه فردوسی كه: «توانا بود هر كه دانا بود»، دامن‌كشان می‌گذشتیم و عظمت آن را به درستی درك نمی‌كردیم، امروزه بسیاری از متفكران هستند كه از همبستگی‌ دانش ـ قدرت سخن می‌گویند: امپراتوری‌های آینده امپراتوری مغزها خواهند بود»؛15 مطلبی كه چند سده پیش از جانب فرانسیس بیكن به تأكید تأیید شده بود.16

گیدنز بر آن بود كه تكنولوژی ارتباطات هم به جهانی‌شدن‌ می‌انجامد: «تكنولوژی‌های ماشینی ارتباطات از زمان پیدایش ماشین چاپ در اروپا بر همه جنبه‌های جهانی شدن تأثیر نمایانی گذاشته‌اند. این تكنولوژی‌ها یكی از عناصر ضروری بازاندیشی مدرنیت و گسست‌هایی هستند كه پدیده مدرن را از پدیده سنتی جدا ساخته‌اند.»

در سایه همین تكنولوژی بود كه اندیشه‌های نوین از آن سوی مرزها توانست به درون رخنه نماید. روزنامه‌هایی در داخل و خارج منتشر شد. ترجمه و نشر آثار ادبی امكان‌پذیر گردید. این عوامل دست به دست هم داد و نخستین خیزش سیاسی ملت ایران برپا گردید.

پی‌نوشتها:

1ـ محمدتقی قزلسفلی، «پست مدرنیسم و فروپاشی ذهنیت توسعه»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره 122ـ121، مهر و آبان 76، ص51.

2ـ حسین بشیریه، درآمدی بر جامعه‌شناسی تجدّد، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، 1379، ص21.

3ـ بابك احمدی، مدرنیته و اندیشه‌های انتقادی، ص2.

4ـ فوكو، لیوتار و دیگران، سرگشتگی نشانه‌ها، ترجمه بابك احمدی و دیگران، مركز، چاپ اول، 1374، ص20.

5ـ داریوش آشوری، بازاندیشی زبان فارسی، تهران، نشر مركز، چاپ اول، 1372، ص172.

6ـ آنتونی گیدنز، پیامدهای مدرنیت، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، مركز، چاپ اول، 1377، ص9.

7ـ همان كتاب، ص32.

8ـ همان كتاب، ص 82.

9ـ آنتونی گیدنز، همان كتاب، ص46.

10ـ گاد.جی.گیلبار، «تجار ایران و انقلاب مشروطیت» زمینه‌ ایران‌شناسی، به كوشش چنگیز پهلوان ـ وحید نوشیروانی، فراز، چاپ اول، 1364، ص222.

11ـ لوسین گلدمن، نقد تكوینی، ص81 به بعد.

12ـ واژة تازه‌ای كه از تسلط اشیا بر زندگی آدمی دلالت می‌كند و ناشی از عصر تولید و مصرف است. (نقد تكوینی، ص112)

13ـ رامین جهانبگلو، «گفتگو با آلن تورن»، فصلنامه گفتگو، شماره 3، فروردین 73، ص157.

14ـ داریوش آشوری، ما و مدرنیت، ص172.

15ـ آلوین تافلر، جابه‌جایی در قدرت، ترجمه شهیندخت خوارزمی، ناشر مترجم، چاپ اول، 1370.

16ـ ویل دورانت، تاریخ فلسفه، ترجمه عباس زریاب خویی، آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دهم، 1371.

*گفتمان ادبیات سیاسی ایران در آستانه دو انقلاب

روزنامه اطلاعات