محسن غرویان: «عقلانیت» ضرورت زمانه ما است

1395/5/13 ۱۰:۱۰

از ابتدای خلقت انسان بحث عقل و عقلانیت مورد توجه بوده است و ابتدایی‌ترین پرسشی که ذهن بشر را به خود درگیر کرد، چیستی مبدأ و معاد بود که در این میان، «عقل» مبنایی بود که در مقام پاسخگویی به این پرسش برآمد.

از ابتدای خلقت انسان بحث عقل و عقلانیت مورد توجه بوده است و ابتدایی‌ترین پرسشی که ذهن بشر را به خود درگیر کرد، چیستی مبدأ و معاد بود که در این میان، «عقل» مبنایی بود که در مقام پاسخگویی به این پرسش برآمد.
در روایات اسلام از عقل به عنوان «پیامبر باطنی» نام برده شده است؛ پیامبران به عنوان «راهنمای بیرونی» و عقل به عنوان «راهنمای درونی» از سوی خداوند برای هدایت انسان‌ها تعیین شده‌اند. منابع چهارگانه فقه جعفری در بردارنده کتاب، سنت، عقل و اجماع است و در این میان «عقل» از جمله منابعی است که شیعیان، آداب، احکام و سبک زندگی خود را از آن استنباط می‌کنند.
بر این اساس، فهم و تفسیر قرآن و سنت نیز از این رهگذر و با کمک مبانی و احکام عقلی فراهم می‌شود و می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که عقل و عقلانیت معیار نهایی فقه جعفری است چراکه بر این مبنا، خود دین هم بر اساس عقل درک می‌شود و این خود از جایگاه والای عقل در این مکتب نشان دارد. عقلانیت موضوعی است که از ابتدای تاریخ، محل تأمل بوده ‌است اما این بحث در زمان امام صادق(ع) به دلیل ورود علومی همچون فلسفه از یونان باستان و اروپا به جهان اسلام و ترجمه آنها به زبان عربی، برجسته‌تر می‌شود و بتدریج بحث‌های عقیدتی و کلامی در میان مسلمانان رشد قابل توجهی می‌یابد. در نتیجه، زمینه‌ساز شکل‌گیری مکاتب عقلی و بحث‌های فکری فلسفی و عقیدتی بسیاری در زمان امام جعفر صادق(ع) می‌شود. این حرکت عقلی صرفاً به زمان امام صادق(ع) محدود نماند و به صورت جریانی در فقه و تاریخ اسلام ماندگار شد. اما این تأثیرپذیری در طول تاریخ یکسان نبود و با فراز و نشیب بسیار مواجه شد، برخی حکومت‌ها بحث‌های عقلی-کلامی را تشویق و برخی از حکومت‌ها این مباحث را سرکوب می‌کردند تا آنجا که در دوره‌هایی متفکرانی همچون ملاصدرا و شیخ اشراق را نفی کردند و برخی را هم به شهادت رساندند.
به این اعتبار می‌توان گفت برخورد حکومت‌های مختلف در مواجهه با عقل و عقلانیت در طول تاریخ تشیع و اسلام متفاوت بوده است اما می‌توان گفت که در مقام مقایسه جریان تشیع بواسطه کوشش‌های امام صادق(ع) و مکتبی که بنیان نهادند، نسبت به جهان تسنن، توجه و رویکردش به بحث عقل و عقلانیت بسیار چشمگیرتر بوده است و امروزه فقه شیعه، به عقل، به عنوان یک منبع معرفتی توجه دارد. این در حالی است که در کنار اهمیت عقلانیت، هنوز هم نقل و نقلیات ارجحیت بیشتری دارد.
در دنیایی که علوم و مکاتب جدید، تنها زبان عقل را می‌فهمند نمی‌توان مسائل تعبدی را به وسیله ابزارهای درون دینی به جهانیان معرفی کرد، این امر مستلزم به کارگیری ابزار برون دینی است و ابزار مشترکی که همه جهانیان آن را می‌فهمند و به کار می‌برند «عقل» است. بنابراین باید از عقل و عقلانیت استفاده کنیم و به تعارض بین عقل و دین دامن نزنیم. امروز عقلانیت ضرورت زمان ما است.

منبع: ایران