رسالۀ آثار علوی یا کائنات جو / دکتر محمد حسن گنجی

1395/4/29 ۱۰:۱۱

دبا: از مطالعاتی که در چند سال اخیر در راه جمع آوری مطلب برای تدوین کتابی تحت عنوان "جغرافیا در ایران از صدر اسلام تا دارالفنون" به عمل آورده ام چنین نتیجه می توان گرفت که از نظر توسعۀ علم جغرافیا و علوم وابسته بدان، آنچنانکه ما امروز استنباط می کنیم، قرون سوم و چهارم و پنجم هجری قمری یعنی سالهای بین 200 و 500 هجری پربارترین دوره در تاریخ علم جغرافیا بوده است.

دبا: از مطالعاتی که در چند سال اخیر در راه جمع آوری مطلب برای تدوین کتابی تحت عنوان "جغرافیا در ایران از صدر اسلام تا دارالفنون" به عمل آورده ام چنین نتیجه می توان گرفت که از نظر توسعۀ علم جغرافیا و علوم وابسته بدان، آنچنانکه ما امروز استنباط می کنیم، قرون سوم و چهارم و پنجم هجری قمری یعنی سالهای بین 200 و 500 هجری پربارترین دوره در تاریخ علم جغرافیا بوده است. از دید دیگر اگر تمام سیزده قرنی را که مطالعه آن موضوع کتاب پیش گفته خواهد بود در نظر بگیریم آثاری که از این سه قرن درباره جغرافیا و علوم وابسته به دست ما رسیده بر تمام آنچه در ده قرن دیگر نوشته شده فزونی دارد و کثیری از فُحول جغرافی دانان ایرانی و اسلامی که می شناسیم در همین برهه از زمان زیسته اند. که از آن جمله می توان از دانشمندان زیر نام برد:

ابوموسی خوارزمی(205)، کندی(222)، ابن خردادبه(250)، قدامه(266)، یعقوبی(270)، ابن رسته(290)، ابن فقیه(290)، ابوزید بلخی(308)، مسعودی(323)، ابودلف(341)، اصطخری(340)، جیهانی(345)، ابن حوقل(367)، صاحب حدود العالم(372)، مقدسی(375)، ابوریحان بیرونی(422)، ناصرخسرو(438)، و ابن بلخی(504).

یکی از آثار بسیار با ارزشی که مربوط به سالهای آخر همان دوره درخشان است و تا جایی که این نویسنده آگاهی دارد چنان که باید شناخته نشده است رسالۀ کوچکی است به عنوان "آثار علوی یا کائنات جو" که احتمالاً در سالهای قبل از 500 هجری به وسیلۀ دانشمندی به نام حکیم ابو حاتم مظفر بن اسماعیل اسفزاری به زبان شیرین پارسی به رشتۀ تحریر درآمده است.

این رساله در حدود 60 سال پیش از این مورد توجه استاد فقید ادبیات فارسی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شادروان مدرس رضوی قرار گرفته و آن استاد بزرگ چنان که روال کار او در تصحیح متون متعدد بوده و تفحصات عمیقی درباره نام و نشان و اصل و نسب و تاریخ تولد و وفات و آثار نویسندۀ رساله به عمل آورده و بعد از مطالعه و مقایسه چهار نسخه از رسالۀ مزبور که در کتابخانه های مختلف داخل کشور وجود داشته متن تصحیح شده آن را همراه با حواشی بسیار سودمند در سال 1320 در تهران به صورت جزوۀ کوچک 50 صفحه ای به چاپ رسانده است. این جانب اخیراً نسخۀ مندرسی از آن چاپ را بر حسب تصادف بین یادداشت های قدیمی خود پیدا کردم و دریغم آمد که همکاران و خوانندگان مجلۀ وزین تحقیقات جغرافیایی را از وجود چنین اثر نفیسی بی اطلاع بگذارم.

تحقیقات جغرافیایی پاییز 1376 شماره 46

دریافت مقاله

منبع: پرتال جامع علوم انسانی