گشت و‌گذاری در موزه ملی ملک

1393/1/19 ۱۰:۲۶

اگر می‌خواهی روزی متفاوت را تجربه کنی یا دست‌کم یک نیم‌روز پنجشنبه را از روزمرگی‌ها فاصله بگیری، موزه ملی ملک جایی است که می‌تواند گزینه‌ای مناسب باشد؛ مکانی که تو را از دل هزارتوی تاریخ با سکه‌هایی کوچک اما دوست‌داشتنی همراه می‌کند و به گذشته‌ای دور می‌برد. «ملک»، نامی آشنا است در این شهر، برای کسانی که به تاریخ و فرهنگ سرزمین خویش علاقه‌مندند.

  مژگان جعفری: اگر می‌خواهی روزی متفاوت را تجربه کنی یا دست‌کم یک نیم‌روز پنجشنبه را از روزمرگی‌ها فاصله بگیری، موزه ملی ملک جایی است که می‌تواند گزینه‌ای مناسب باشد؛ مکانی که تو را از دل هزارتوی تاریخ با سکه‌هایی کوچک اما دوست‌داشتنی همراه می‌کند و به گذشته‌ای دور می‌برد. «ملک»، نامی آشنا است در این شهر، برای کسانی که به تاریخ و فرهنگ سرزمین خویش علاقه‌مندند. موزه ملی ملک در میان موزه‌های شهر، جایگاهی ویژه دارد و گنجینه آثارش، داستانی دگرگونه از ایران و تاریخ‌اش روایت می‌کند.

همچون زمان‌هایی که هنوز به مکان مورد نظرت نرفته‌ای، گمان‌هایی را می‌پنداری و هزار و یک تصویر در ذهن‌ات می‌سازی که ساختمان‌اش چنین می‌تواند باشد و چنان. آدرس دقیق کتابخانه و موزه ملی ملک را شاید در جایی خوانده باشی؛ در سایت این موقوفه 77 ساله متعلق به آستان قدس رضوی یا در گزارشی رسانه‌ای؛ خیابان امام خمینی، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد، مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک. کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای و ساختمانی با معماری اسلامی به استقبالت می‌آیند. گشت نیم روزه، این‌گونه آغاز می‌شود. مقصدت، سرزمین عجایب نیست اما قرار است سکه‌هایی را ببینی که برایت از تاریخ روایت‌های زیادی دارند و می‌خواهند در یک گذر نیم‌روزه، چند هزار سال تاریخ را برایت روایت کنند.

 پشت سر در باغ ملی تالاری است...

وارد ساختمان شده‌ای. چشم‌هایت روی دیوارها و اطراف سالن می‌دود. تالار سکه را درست سمت راست، در ساختمان اصلی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک می‌بینی. این شهر بزرگ را با همه روزمرگی‌هایش پشت سر گذاشته‌ای، تندتند گام برمی‌داری و اکنون خود را روبه‌روی تالار سکه‌های تاریخی ملک می‌بینی؛ جایی که قرار است تو را نیم‌روزی به خود مشغول سازد و تاریخ 3 هزاره این سرزمین کهن را بشناساند. وارد تالار که می‌شوی، سکه‌های روایتگر را که می‌بینی، دلت قرص می‌شود؛ امروز از آن روزهایی است که می‌شود در خاطرات از آن نوشت و حتی بعدها به آن اندیشید و با خاطره‌هایش بازی کرد. «مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک بیش از 9 هزار سکه تاریخی را در گنجینه آثار خود دارد. حدود 600 سکه در این سالن در ویترین‌ها به نمایش گذاشته شده است و سکه‌های دیگر در مخازن استاندارد و مدرن نگهداری می‌شوند». کارشناس موزه در همان آغاز به سوی‌ات می‌آید و لبخندزنان، این را می‌گوید. «فاطمه رازی‌پور» راهنمای موزه، خود نیز شیفته سکه‌های این مجموعه است. هنگامی که با ذوق درباره تک تک سکه‌ها توضیح می‌دهد، شیفتگی و ذوق را می‌توان در نگاه او و دیگر همکارانش خواند. آرام‌آرام به سوی نوشته‌های روی دیوار می‌روی. حتی اگر «لیدی» و «اژین» و قوم پارس و هخامنشیان را نشناسی، سکه‌ها و نوشته‌های مربوط به هر دوره کمک زیادی می‌کنند تا بزودی با همه این‌ها آشنا شوی.

  بازی با پازل سکه‌های تاریخی

موزه سکه‌های تاریخی، جای کسل‌کننده‌ای است! نه، این قضاوت زودهنگامی است، یک موزه سکه چندان هم جای کسل‌کننده‌ای نیست. تجربه‌های پیشین تماشای سکه‌های تاریخی در برخی موزه‌های شهر، البته شاید این ایده را در ذهن‌ات کاشته باشد. نوشته‌ها و توضیحات هر ویترین که دوره‌های تاریخی مهم را معرفی می‌کنند، بازدیدکننده را حسابی سرگرم می‌کنند. کنار هر نوشته، نقشه‌ای بزرگ از ایران در هر دوره تاریخی مرتبط با سکه‌های همان دوره می‌بینی؛ قلمرو حکومتی هر دوره از تاریخ. نمی‌توانی میان جذابیت نقشه‌های روی دیوار و طرح و نقش سکه‌ها یکی را برگزینی.

«فاطمه رازی‌پور» راهنمای موزه ملی ملک می‌گوید: «شاید تماشای تک‌تک سکه‌ها برای برخی از مخاطبان ما کاری خارج از حوصله باشد، به همین دلیل کوشیده‌ایم از نقشه‌های تاریخی هر دوره، آن هم در قطع بزرگ، کمک بگیریم؛ نقشه‌هایی که قلمرو هر سلسله تاریخی را نشان می‌دهند، اطلاعات تکمیلی و جالب توجهی در اختیار مخاطبان می‌گذارند و به جذابیت تالار سکه کمک شایانی کرده‌اند. درست کردن پازل‌های سکه‌ها برای بازی کودکان و نوجوانان هم از نوآوری‌هایی است که مخاطبان ما در این رده‌های سنی به آن علاقه نشان می‌دهند. این بازی‌ها موجب می‌شود سکه‌ها را با دقت بیشتری نگاه کنند».

تالار را دور می‌زنی. یک ساعت نگذشته، اما هزار سال از تاریخ تودرتوی ایران را بازخوانده‌ای. تصویرهایی از پادشاهان هخامنشی، یونانی و حکومت‌های گذشته‌های دور، روی تک‌تک سکه‌ها در چشمانت نقش بسته‌اند. اکنون می‌توانی تصور دقیق‌تر و بهتری نسبت به شکل و شمایل حکومتگران هزاره‌ها و سده‌های گذشته ایران در ذهن داشته باشی.

 اگر در تاریخ گمشده و درمانده‌ای...

روی کاناپه‌ای که در میانه سالن قرار دارد، می‌نشینی تا هم استراحتی کرده باشی هم آنچه را دیده‌ای، این بار از دور برانداز کنی. «نگار ساغری‌چی» از کارشناسان موزه، نزدیک‌تر می‌آید و با کنجکاوی درباره برخی از سکه‌ها سر صحبت را باز می‌کند. او درباره 4 هزار سکه‌ای می‌گوید که در مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک مستندنگاری شده و دیگر سکه‌ها نیز در دست مطالعه است.

وی می‌گوید: «در این مؤسسه دو کار مهم انجام می‌شود؛ یکی ساماندهی و دیگری مستندنگاری سکه‌ها. برای هر سکه شناسنامه‌ای تهیه می‌شود که اطلاعات دقیق مرتبط با آن سکه، از جمله دوره ضرب، ضرابخانه و قلمرو حکومتی در آن آمده است. کارشناسان ما اگر نتوانند اطلاعات دقیق درباره یک سکه را ارائه دهند، از متخصصان بیرون سازمان برای این کار بهره می‌گیریم».

این کارشناس موزه برایت توضیح می‌دهد که سکه‌ها اسناد تاریخی دست‌نخورده‌ای‌اند که در طول زمان، فرسایش کمی دارند، برای همین می‌توان به عنوان یک شاهد مستند و معتبر تاریخی از آن‌ها یاد کرد. سکه‌ها در بسیاری از گره‌های تاریک تاریخ، جایی که هیچ سند و مدرک معتبری از اتفاقات تاریخی وجود نداشته است، به کمک محققان آمده‌اند. مثلاً شاهانی بوده‌اند که فقط نامی از آنها در کتاب یا کتیبه‌ای آمده بود و آگاهی دیگری درباره آن‌ها وجود نداشت. تاریخ بی‌رحم است و جدی و چنین پادشاهانی را به رسمیت نمی‌شناسد. تنها یک سکه ضرب شده به نام آن پادشاه، اما او را وارد تاریخ می‌کند. سکه‌های تاریخی اما می‌توانند بر این آگاهی‌ها بیفزایند. به خوبی درمی‌یابی که سکه‌ها فرشتگانی‌اند که گمشده‌های تاریخ را از بخش‌های تاریک هزارتوی گذشته، به روشنایی می‌آورند.

  قصه‌گویی کوچک از جنس طلا و نقره

میانه تالار سکه هم از ویترین‌ها خالی نیست. به زمان قاجار رسیده‌ای و سفر تاریخی‌ات رو به پایان است. ویترین‌هایی اما هنوز برای تماشا بجا مانده است. «فاطمه رازی‌پور» راهنمای موزه می‌گوید: «سالن سکه دو بخش دارد؛ یک بخش همیشگی و دیگری بخش نمایشگاه فصلی یا موقت. در بخش دائمی و همیشگی، سکه‌های دوره‌های تاریخی به ترتیب توالی تاریخی پشت سر یکدیگر قرار گرفته‌اند. سکه‌ها در این بخش تقریباً ثابت‌اند. سکه‌های نمایشگاه فصلی اما متناسب با مناسبت‌های تقویمی و تاریخی تغییر می‌کنند».

سکه‌های یادبود معمولاً در این بخش به نمایش گذاشته می‌شوند. به مناسبت مبعث پیامبر(ص)، سکه‌های یادبود از پیامبران در ویترین نمایشگاه موقت چیده شده و به نمایش درآمده است. می‌توانی مسابقه شخصی ترتیب بدهی! جالب می‌شود اگر بتوانی بدون دیدن اطلاعات مربوط به هر سکه، تشخیص دهی که هر سکه مربوط به کدام پیامبر است. حضرت نوح را که کنار کشتی ایستاده، حضرت یونس را با دریایی که در آن گرفتار است و نهنگی که روی سکه جا خوش کرده است، قطعاً خواهی شناخت. حضرت ایوب، حضرت موسی، حضرت عیسی و حواریون ایشان، روی دیگر سکه‌ها شناخته می‌شوند. سکه‌های یادبود حضرت محمد(ص) با خواندن آیه‌های نوشته شده روی آنها شناخته می‌شوند. سکه‌هایی با موضوع ولایت امام علی(ع) و سکه‌هایی که طرح و نوشته‌ای ویژه روی آنها حک شده است همچون آیه‌های قرآن، موضوع‌هایی‌اند که نمایشگاه‌های گوناگون موقت به بهانه آنها در این مجموعه برپا شده است.

  سکه‌های ولایتعهدی امام رضا علیه‌السلام

یک جاذبه ویژه لابه‌لای این همه سکه تاریخی، سکه‌های ولایتعهدی امام رضا علیه‌السلام است که بازدید کننده‌ها را به خود می‌خوانند. این سکه‌ها که در سال 202 هجری قمری (817 میلادی) در شهرهای سمرقند و اصفهان ضرب شده‌اند، از نوادر آثار تاریخی ایران به شمار می‌آیند. جنس آنها از نقره است و رویشان عبارت «امیرالرضا ولیعهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابی طالب» خوانده می‌شود. امام رضا علیه‌السلام در سال 201 هجری قمری به اصرار مامون عباسی از مدینه به خراسان آمدند و به اکراه ولایتعهدی وی را پذیرفتند. همزمان سکه‌هایی به نام آن حضرت در سرزمین‌های اسلامی ضرب شد که اکنون تعداد اندکی از آنها در موزه آستان قدس رضوی و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. نمایش وی‍ژه سکه ولایتعهدی امام رضا علیه‌السلام، از جاذبه‌هایی است که در تالار سکه موزه ملی ملک می‌توان به تماشا نشست.

  چند روایت معتبر از هزاره‌های گذشته

تماشای سکه‌ها را به پایان برده‌ای. درشگفتی که این موزه آرام‌گرفته در میانه باغ ملی، با چه ظرافتی، چند هزاره از یادگارهای این تمدن و سرزمین را به گونه‌ای جای داده که برای چند ساعتی می‌تواند بازدیدکننده را سرگرم کند و کنجکاوی‌هایش را پاسخ بگوید؛ از کورش و بلاش گرفته تا فرهاد و بهرام و خلفای عباسی و بعدتر شاهان صفوی و قاجار را، روی سکه‌های این مجموعه تماشا خواهی کرد. دیدار با نخستین سکه‌هایی که در تاریخ تمدن انسان ضرب و شناسایی شده‌اند، یعنی سکه‌های لیدی و اژین، آن هم در قلب تهران برایت جالب خواهد بود. همچنین سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) از نایاب‌ترین و مهم‌ترین گنجینه آثار این موزه را به تماشا خواهی نشست.

تاریخ، اکنون کمی به تو نزدیک‌تر شده و قابل لمس‌تر می‌توانی آن را دریابی. شاید چهره فرهاد پنجم در کنار همسرش، روی سکه‌ دوره اشکانی، شگفت‌زده‌ات کند زیرا در تاریخ کم‌سابقه است که چهره زنی روی سکه ضرب شود. پس از این که قصه این شاه و همسرش را می‌شنوی و قصه جنگ‌ها و پیروزی‌ها و وفاداری‌ها و خیانت‌ها را نیز، نظرت نسبت به سکه‌ها دگرگون می‌شود؛ هر سکه را همچون یک تصویر مینیاتور یا مانند یک نقاشی می‌بینی که هر خطی رویش کشیده شده است و قصه‌ای را روایت می‌کند؛ این قصه کاملاً حقیقت دارد. سکه‌های عرب‌ساسانی و شعارهایی که روی آن نوشته شده است، از عقاید مردم روزگار خیلی دور می‌گویند و سکه‌های هخامنشی، فتح‌ها و کشورگشایی‌ها را روایت می‌کنند. اینجا تالار سکه کتابخانه و موزه ملی ملک است؛ یک موقوفه 77 ساله، یادگار بازرگان فرهیخته «حاج حسین آقا ملک». اینجا می‌توانی آرام و بی‌دغدغه هر سکه را ورق بزنی و بارها و بارها بخوانی، این تاریخ کهن را!

منبع: روزنامه ایران