جلد چهاردهم فهرست نسخه های خطی کتابخانه و موزه ملی ملک

1393/7/6 ۱۱:۰۲

کتابخانه و موزه ملّی ملك كه به كوشش و سرمایه حاج حسین آقا ملك در طول چند دهه گردآوری شده، دارای مجموعه‌ای بسیار ارزشمند از نسخه‌های خطّی و اشیاء موزه‌ای است.

علی صفری آق قلعه: کتابخانه و موزه ملّی ملك كه به كوشش و سرمایه حاج حسین آقا ملك در طول چند دهه گردآوری شده، دارای مجموعه‌ای بسیار ارزشمند از نسخه‌های خطّی و اشیاء موزه‌ای است.

شاید این مجموعه از جهاتی با مجموعه چستربیتی دوبلین قابل مقایسه باشد چرا كه هر دو مجموعه توسّط مالكانی علاقه‌مند و متموّل، با وسواس و گزینش‌گری گردآوری شده‌اند. البته تفاوت‌هایی میان دو مجموعه هم هست. در گردآوری نسخه‌های كتابخانه ملك نوعی جامعیت در نظر بوده تا مجموعه از دیدگاه دارا بودن آثار مهمّ فارسی و عربی تا جای ممكن كامل باشد. در این میانه آثار تاریخ علم - بویژه آثار ریاضی و نجوم و پزشكی- كاملاً مدّ نظر بوده و لذا می‌بینیم كه شماری از مهم‌ترین دستنویس‌های آثاری چون الحاوی محمّد بن زكریای رازی و القانون فی الطبّ ابن‌سینا در این مجموعه گرد آورده شده است. چستربیتی در گردآوری نسخه‌ها نسبتاً كم‌تر به محتوای متنی اهمیت داده و بیش‌تر به نفاست نسخه‌ها چه از نظر هنری و چه از دیدگاه گردآوری نسخه‌های اصل یا دارای سماع و اینگونه موارد توجّه داشته است. هر دو مجموعه به دلیل نبودن محدودیت‌های مالی در خرید نسخه ها بسیار ارزشمند هستند و دستنویس‌های شاخصی در آن‌ها گردآوری شده كه بعضاً منحصر بفرد هستند.

اهمیت مجموعه ملك از آغاز سده شمسی كنونی زبانزد بوده و نسخه‌های آن كمابیش در پژوهش‌های این چند دهه به کار گرفته شده است. با توجّه به اهمیت مجموعه، فهرست‌ نویسی آن از دیرباز مورد توجّه بوده است و فعّالیت‌های پراكنده‌ای برای آن صورت گرفته كه آقای حكیم در مقدّمه جلد اخیر فهارس كتابخانه به تفصیل بدان‌ها پرداخته است. در میان این فعّالیت‌های فهرست‌نویسی آنچه شامل‌تر بوده فهرستی است كه در 13 جلد منتشر شد و شامل شناسایی بخش عمده نسخه‌های كتابخانه (6537 نسخه) بوده است. این فهرست در پی قراردادی كه میان حاج حسین‌آقا ملك و استاد زنده‌یاد ایرج افشار منعقد شده بود از سال 1352 خ با انتشار نخستین جلد نسخه‌های كتابخانه آغاز شد و به سال 1380 با انتشار آخرین جلد از نمایه فهارس آن كتابخانه به پایان رسید.

پس از انتشار آن مجموعه از فهارس، شماری نسخه فهرست ناشده در كتابخانه بر جای ماند. این نسخه‌ها شامل بخشی از نسخه‌هایی است كه باید در شمار نسخه‌های فهرست‌نویسی پیشین شناسانده می‌شد امّا به هر دلیل از قلم افتاده بودند. بخش دیگر شامل 184 نسخه است كه پس از انقلاب از راه اهداء و اندكی نیز خریداری به مجموعه كتابخانۀ ملك افزوده شده بود. همچنین این فهرست شامل شناسایی 14 نسخه نفیس است كه توسّط خانم عزت‌ملك ملك - دختر حاج حسین آقا- در سال 1385 خ به كتابخانه اهدا شده و نیز دو نسخه كه آقای ابوالعلاء سودآور در این اواخر به مجموعه هدیه كرده‌اند.

با توجّه بدانچه یاد شد، در جلد چهاردهم فهارس كتابخانه 260 دستنویس شناسانده شده است كه در بر گیرندۀ 723 اثر می‌شود.

معرّفی نسخه های این جلد، همانند روال مجلدات پیشین در دو بخش تنظیم شده است. در بخش نخست، به شناسایی کتاب های مستقل و در بخش دوم به شناسایی مجموعه ها پرداخته شده است. جز این، یک بخش هم در فهرست درج شده که به شناسایی «مجموعۀ اهدایی بانو عزت ملک ملک» اختصاص یافته است. مشخّص است که این نسخه های اهدایی همراه با مجموعۀ اصلی کتابخانه شماره گذاری نشده و مجموعۀ داخلی مستقلّی است.

در نخستین بخش که ویژه نسخه های تک متنی است، آثار به ترتیب الفبایی نام آن ها تنظیم شده و پس از معرفی کتابشناسانۀ اثر به شناسایی نسخه یا نسخه های موجود از آن اثر در کتابخانه پرداخته شده است.

در بخش دوم به شناسایی مجموعه ها به ترتیب شمارۀ آنها در کتابخانه پرداخته شده است.

با انتشار این جلد از فهارس کتابخانه ملک، شناسایی کل آن مجموعه به پایان رسیده است و این مجموعه در شمار کتابخانه هایی قرار گرفته که فهرست نویسی آن ها به پایان رسیده است. با توجّه به تسهیلاتی که کتابخانه در سالهای اخیر برای دستیابی به تصاویر نسخه ها فراهم ساخته، شناسایی دقیق این مجموعه برای پژوهشگران بسیار آسان شده است و میتوان انتظار داشت که در گام های سپسین، کار تکمیل و رفع اشکالات فهارس پیشین آغاز شود. کاری که با منابع امروزین بسی آسان تر از روزگار نگارش فهارس پیشین بوده است.

گفتنی آنکه جلد چهاردهم فهارس کتابخانۀ ملک با همکاری کتابخانۀ تخصّصی تاریخ اسلام و ایران منتشر شده است.

شمار نسخه های ارزشمند در این جلد نسبت به جلدهای پیشین کم تر است امّا کمابیش نسخه های ارزشمندی در آن موجود است. از جمله مجموعه 3628 که یک مجموعه ارزشمند از آثار کهن نجوم احکامی به فارسی و عربی است. همچنین شماری از نسخه ها از دیدگاه هنری دارای ارزش هستند که خوشبختانه نمونه هایی از تصاویر آن ها در پایان فهرست بصورت رنگی چاپ شده است.

فهرست نویسی مجموعه نیز توسّط آقای حکیم به طرز مطلوبی صورت گرفته است. هر نسخه با توجّه به موارد گوناگون به اختصار یا به تفصیل شناسایی برگزار شده است. بدینگونه که در آثار معروف، صرفاً به منابع شناسایی آن ها ارجاع داده شده و در شناساندن منابع ناشناخته یا کم شناخته، به تفصیل بیشتر پرداخته شده است. بویژه اشاره به تعداد و عناوین ابواب و فصول آثار ناشناخته و کم شناخته از کارهای سودمند در این فهرست است که با کاردانی و دانش یکی از جوان ترین فهرست نویسان تدوین شده است.

فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه و موزه ملی ملك (ج 14)، نگارش سیدمحمّدحسین حكیم، قم، كتابخانه تخصّصی تاریخ اسلام و ایران، 1393 خ.

میراث مکتوب